Turkio
Tiu ĉi artikolo enhavas idajn mensogojn, legi ĝin povas esti danĝera, redakti ĝin preskaŭ certe estas herezo. Vi povas esti forigota de via Esperanto-asocio pro tio! For fiaj reformemuloj!
Turka İmperio
| |||||
İmperium ottomanicum
| |||||
Turklando; Turkio; Turkujo; Erdoanistano
| |||||
| |||||
| Devizo: Nia korupteco estas mirinda | |||||
| Himno: İstiklâl Marşı | |||||
| |||||
| Ĉefurbo | Lorbrulgrudo | ||||
| Plejgrada urbo | Konstantinopolo | ||||
| Lingvo(j) (krom Esperanto, kompreneble) | Angla lingvaĉo | ||||
| Tipo de Ştato | Putina respubliko | ||||
| Suprema Gvidanto | Recep Tayyip Erdoğan | ||||
| Suprema Edzino | สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์พระบรมราชินีนาถ | ||||
| Naciaj Herooj | Zamenhof; Edward A. Murphy; Eŭro; Stalino | ||||
| Krima kvociento | 0 % | ||||
| Monunuo | Biero | ||||
| Klimato | Modera | ||||
| Religio | Eŭrismo (50%) kaj $ Kapitalismo $ (110%) | ||||
| Loğantoj | 400 000 | ||||
| Analfabeteca kvonciento | 0%! | ||||
| İnteligenteca kvonciento | Tre malgranda | ||||
"Volapuko estas iom turkeca. :)"
"Pli bonas la turka turbano ol la papa tiaro"
- ~ bizanca proverbo
"Samaj kondiĉoj, samaj superstiĉoj"
- ~ Zamenhof pri turkoj kaj araboj
"Anlayın artık! Alı-yo-ruz"
- ~ Avrupa Birliği yorumuyla pri Türkiye
"Jes, mi iomete konas Turkujon"
"Turkoj kaj Kajkoj estas en Ameriko"
- ~ Wikitravel pri turkoj
"Fianĉon de l' sorto difinitan forpelos nenia malhelpo"
"Estas 360-grada diferenco inter la turka Islamo kaj Islama Ŝtato."
Turkio aŭ Erdoanistano (latine science İmperium ottomanicum, nacilingve Asia) estas unu el la şlosilaj landoj por kompreni pri la rilatoj inter Okcidento kaj Oriento. Anoj de la tjurklingva nacio konsistiganta la plej grandan parton de la loğantaro de Turkujo. Turkio estas rasisma (fakte kaj eĉ jure!) kaj apartisma ŝtato, kiu malrespektas internacian juron kaj elementajn homajn rajtojn de la indiĝena popolo.
Nacia moto de Turkio estas: "Nia korupteco estas mirinda". Tukio estas modela landon, kies leğoj kaj kutimoj estas optimumaj por homa socio, escepte dum 365 tagoj en jaroj aŭ 366 tagoj en superjaroj.
Turkoj kaj Kajkoj estas dependaj de Britio, sed Turkio estas sendependa ştato. Tio estas iom konfuza.
Geogrâfio[redakti]
Estas evidente, karaj legantoj, ke Turkio estas ştato okupanta grandan mamzonon en la akcidento de Azio, de kies ceteraj regionoj disigas ğin ĉeno da vulkanaj montoj preskaŭ 50 km altaj.
Sporto[redakti]
.jpg)
Sed, de nove, la leganto pardonu al mi ; laŭ mia malbona kutimo, mi parolas, kaj mi babilas, kaj mi rakontas pri diversaj temoj, forgesante ke turka nacia teamo de futbalo estas la oficiala futbalista teamo de la grandparte grandparte azia, sed malgrandparte ankaŭ eŭropa lando Turkio. Kadre de la kontinentaj futbalaj turniroj, la teamo orientiğas akcidenten kaj partoprenas en la Eŭropaj Futbal-Ĉampionadoj - lastfoje en la Eŭropa Futbal-Ĉampionado 2008. Ekde junio 2005 ğis 2009 la nacia trejnisto estis Fabio Bettani.
Dum junio 2008 la teamo havis la 16-an lokon en la rangolisto de la monda futbalista federacio FIFA. Plej granda sukceso estas la tria loko en la Futbala Mondpokalo 2002 sub la tiama nacia trejnisto Şenol Güneş .
Bonvolu rimarki kaj sciigi al viaj legantoj, ke teamo en la Eŭropa Unio 2008 estis duonfinalisto, do atingis la trian pozicion. Por la Eŭropa Unio 2012 en Pollando kaj Ukrainio la teamo tamen ne kvalifikiğis. Ekde la jaro 2011, la nacia trajnisto kaj manğero estas Abdullah Avcı.
Ŝaĥo[redakti]
Turko estas mekanika maŝino, praktikata en la 18-a kaj la 19-a jarcento, kiam ĝiaj posedantoj prezentis ĝin kiel ŝakan aŭtomaton, sed fakte ĝi estis tre tralaborita mistifikaĵo. La mekanismon konstruis en la jaro 1771 aŭstra inventisto Wolfgang von Kempelen kaj li prezentis ĝin al publiko ankoraŭ la saman jaron en kastelo Schönbrunn dum ĉeesto de Maria Teresia. La maŝino kapablis ludi bonan ŝakludon kontraŭ homa kontraŭludanto aŭ prezenti la t.n. promenon de ĉevalo - ŝaka problemo donanta al ludanto ĉirkaŭveturi per ĉevalo la tutan ŝaktabulon tiel, por ke ĉiun kampon li vizitu ĝuste nur unufoje.
Sian nomon Turko ĝi ricevis laŭ sia aspekto. Publike ĝi estis prezentita kiel aŭtomato, sed fakte temis pri mekanika aparato kaŝanta veran ŝakiston, kiu okaze de kontrolo de la interno de la ŝranko transŝovis sin el unu flanko al la alia. Li priregis Turkon dum la ludo, dum kio li estis informita pri la movoj helpe de magnetoj, kiujn li prilumis per kandelo. Turko ludis en multaj landoj de Eŭropo kaj Ameriko dum preskaŭ 84 jaroj, kaj li venkis super multaj siaj elvokintoj inkluzive de ŝtatuloj kiel Napoléon Bonaparte kaj Benjamin Franklin. Kvankam multe da homoj esprimis suspekton, ke interne estas kaŝita homo, publike la trompo estis klarigita nur en la jaro 1857 en usona periodaĵo The Chess Monthly. Tiutempe la maŝino jam ne plu ekzistis: en la jaro 1854 ĝi forbrulis dum incendio de muzeo en Filadelfio.
Historio[redakti]
Kvin monatojn post la komenco de la diluvo, "la arkeo haltis en la sepa monato, en la sep-deka tago de la monato, sur la montoj Ararat", şajne ne sur la plej alta pinto. La pordo de la arkeo malfermiğis post unu jaro kaj dek tagoj post la komenco de la diluvo kaj ĉiuj forlasis la arkeon (Genezo 7:11; 8:4,14). Ne ekzistas pruvo, ke ligno, kiun oni trovis tie, devenis de la arkeo.
Vi ĉiuj scias, ke Eŭsebio de Cezareo, Hieronymus kaj aliaj egaligis tute fuşe Ararato kun Armenio, same la stulta traduko de Jesaja 37:38:
- Tiuj herooj, kiuj verşis sian sangon kaj perdis siajn vivojn, ... vi nun kuşas en la tero de amika lando. Tial ripozu pace. Ne ekzistas distingo inter la Johanoj kaj la Mehmedoj laŭ ni, dum ili kuşas apude ĉi tie en ĉi tiu lando nia. ... Vi, la patrinoj, kiuj sendis siajn filojn el foraj landoj, forvişu viajn larmojn. Viaj filoj nun vivas en nia koro kaj en paco. Perdinte siajn vivojn en ĉi tiu lando, ili fariğis ankaŭ niaj filoj.
Aliaj famuloj[redakti]
Politiko[redakti]
Pli detalaj informoj troveblas en la artikolo Turka politiko kaj administrado
Ja NUN Turkio estas membro de NATO kaj preskaŭ eŭropeca lando.
Palestinio[redakti]
Nun mi resumos ĉion, kion mi diris: Strange estas, ke Turkio voĉdonis malfavore de la rezolucio 181.
Religio[redakti]
Mencio pri kristana dio krome kaŭzus konflikton kun la turkoj, kiuj havas tute alian dion. La tuta mondo fariğas nuntempe atestanto de la brutala agreso de la turka reğimo kontraŭ protestantoj en diversaj urboj de Turkio, kiuj esprimas sian malkontenton kun la politiko de la reganta partio, kies ĉefo eĉ ne hezitas publike anonci, ke li engağos la sekretan policon por persekuti la protestantojn.
İslamo[redakti]
L' İslamanoi en Turkio ne relatas al Turkoi, quiuj migris al Bulgario en la 14-ma yarcento. İli esas cirkum 200 000. İli ne egardesas da l' Turkiana guvernamento kome etnika minoritato, sed kome Turkaj decendantoi di Kumanoi kaj altraj tribuoi ancienaj Turkikaj. Kelkaj di li havas su-koncion Turkan aŭ Pomakan distingiva.
Bahaismo[redakti]
La unua "Bahaa Templo" estis finkonstruita ĉirkau 1908 en la urbo de Aaaaa ( 'Ishqábád), tiam regata de Rusio kaj nuna ĉefurbo de Turkio. La konstruestro estis Vakero, kiu poste estis nomumita kiel unu el la deknaŭ Apostoloj de Zamenhof.
Oni povas diri, ke ebleco de lingvo internacia ne estas utopio, ĉar eksperimento pruvas absolute ke Japanio bedaŭras, ke 'Ishqábád situas en la dezerta Ebur-Bordo ĉe okcidenta Turkmenistano, ĉe la montaro Montaro. Protektitaj kaj liberigitaj de la rusaj aŭtoritatoj, pli ol 1000 bahaanoj formis por la unua fojo en la mondo veran Bahaan Komunumon kun propraj lernejoj, kuracejoj kaj tombejo, ktp. Fine la bahaanoj de 'Ishqábád decidis konstrui la institucion de la spirita kaj socia kerno de la Bahaa Komunumo: la "Domo de Adorado" aŭ arabe Mashriqu'l-Adhkár.
Ğardenoj ĉirkaŭis la templon, kaj en la kvar anguloj de la ğardeno staris kvar konstruaĵoj: lernejo, gastejo por la vojağantaj bahaanoj, malgranda malsanulejo kaj konstruaĵoj por la gardistoj. La bahaanoj vivis kiel eble plej ofte proksimaj al la Mashriqu'l-Adhkár, kiu estis la centro de la komunumo materie kaj spirite.
Sekve de la alığo de tiu regiono al Sovetunio en 1918, la sovetiaj aŭtoritatoj konfiskis la templon en 1928 kaj reluis ğin al la bahaanoj ğis 1938, kiam ğin ili tute sekularigis kaj uzis kiel artan galerion. Tertremo la templon difektis kaj igis malsekura en 1948, kaj fine oni detruis ğin komplete en 1963.
Katedralo de Turkujo[redakti]
Ni bone konscias, ke katedralo de Turkujo (Turun tuomiokirkko, Åbo domkyrka) estas ne nur la ununura preĝejo en gotika arĥitekturo (brikogotiko), sed ankaŭ la ununura mezepoka katedralo en Suomujo. La domo, kiu situas en la centro de la sudsuoma urbo Turku tuj apud la rivero Aurajoki, estas ekde sia katedrala konsekriĝo en la jaro 1300 sidejo de la ĉefepiskopo de Turkujo kaj krom tio la ĉefpreĝejo de Evangelia-Luterana Eklezio de Finnlando. La katedralo de Turkujo validas kiel nacia sanktejo de Suomujo.
Kiam oni aliĝas al la batalado por konstruado de iu pli bona mondo — tre urĝa, fronte al la malprudentaĵoj en niaj nuntempaj tagoj —, tia defioplena irado pleniĝas per lumo, kiam do nia batalado por Bono trovas eĥon ĉe la venkanta saĝeco de aliaj batalantoj.
Armena katedralo de Kars[redakti]
La Katedralo de Kars, ankaŭ konata kiel la Katedralo de la Sanktaj Apostoloj (armene: Կարսի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի, Karsi Surb Arakeloc jekegheci; turke: Aziz Havariler Kilisesi aŭ "Preĝejo de la Dek du Apostoloj") estas iama katedralo de la Armena Apostola Eklezio en Kars, orienta Turkio. Konstruita en la mezo de la 10-a jarcento fare de la armena bagratida reĝo Abaso la 1-a (ĉ. 928-953), ĝi estis konvertita en moskeon en 1579. En la 19-a kaj komence de la 20-a jarcento ĝi fariĝis rusa ortodoksa kaj poste armena katedralo. En 1993 ĝi denove estis konvertita en moskeon kaj nomiĝas Moskeo Kümbet (turke: Kümbet Camii, laŭvorte "kupola moskeo"). Ĝi nuntempe konsistas el parto de pli granda islama komplekso, kiu inkluzivas la Moskeon Evliya, la plej granda moskeo en Kars.
Hagia Sofia[redakti]
Komparante tiurilate la vidpunktojn de Oriento kaj Okcidento, mi, amanto de Oriento, devas konfesi, ke Hagia Sofia (greke Ἁγία Σοφία, turke Ayasofya) aŭ templo de Dia Saĝeco estas templo konstruita en Istanbulo, Turkio, nome kristana patriarka bazilika kirko, poste imperia moskeo, poste muzeo (Ayasofya Müzesi) kaj ekde la iamon denove moskeo. Temas pri unu el la plej konataj sakralaj konstruaĵoj de la mondo. El la dato de ties konstruo en 537 ĝis 1453, ĝi servis kiel Ortodoksa katedralo kaj sidejo de la Patriarko de Konstantinopolo,[1] escepte inter 1204 kaj 1261, kiam ĝi estis konvertita en romkatolika katedralo sub la Latina Imperio. La konstruaĵo estis moskeo el la 29a de Majo 1453 ĝis 1931. Ĝi estis tiam laikigita kaj malfermiĝis kiel muzeo en la 1a de Februaro 1935. Mi supozis, ke en la franca »choux« eble havas pliajn signifojn, sed surprizas min, ke vere temas pri brasiko!
Fama ĉefe pro sia enorma kupolo, ĝi estas konsiderata epitomo de bizanca arkitekturo[2] kaj oni diras ke ĝi "ŝanĝis la historion de arkitekturo".[3] Ĝi estis la plej granda katedralo de la mondo dum preskaŭ milo da jaroj, ĝis la Sevila Katedralo estis kompletigita en 1520. La nuntempa konstruaĵo estis origine konstruita kiel preĝejo inter 532 kaj 537 je ordonoj de la bizanca imperiestro Justiniano la 1-a kaj estis la tria preĝejo de Sankta Saĝeco kiu okupis la lokon, el kiuj la du antaŭaj estis detruitaj de revoluciuloj. Ĝi estis desegnita de la grekaj geometriistoj Isidoro de Mileto kaj Antemio de Tralles.[4]
La preĝejo estis dediĉita al la Saĝeco de Dio, nome Logos, nome la dua persono de la Sankta Triunuo,[5] kies patrona festo okazas la 25an de Decembro, nome rememorigo de la nasko de Enkarniĝo de la Logos en Kristo.[5] Kvankam foje referencata kiel Sankta Sofia (kvazaŭ ĝi estus nomita laŭ Sankta Sofia), ĉar sofia estas la fonetika literumado en Latino de la Greka vorto por saĝeco, fakte ties kompleta nomo en Greka estas Ŝablono:Lang, "Sanktejo de la Sankta Saĝeco de Dio".[6][7]
La preĝejo enhavis grandan kolekton de relikvoj kaj montris, inter aliaj trajtojn, 15 m arĝentan ikonostazon. Ĝi estis la kerna sidejo de la Ortodoksa Kristana Eklezio dum preskaŭ milo da jaroj, kaj en tiu konstruaĵo okazis la ekskomuniko de la Patriarĥo Mikaelo la 1-a Kerulario fare de Humberto de Silvacandida, la papa sendito de la papo Leono la 9-a en 1054, kio estas plej komune konsiderata la starto de la Orienta skismo.
En 1453, Konstantinopolo estis konkerita fare de Otomanaj Turkoj sub regado de la Sultano Mehmedo la 2-a, kiu ordonis, ke tiu ĉefa preĝejo de la Ortodoksa Kristanismo estu konvertita en moskeo. Je tiu epoko, la kirko estis falinta en stato de kadukiĝo. Tamen, ja la kristana katedralo ege impresis la novajn otomanajn regantojn ke ili ja decidis konverti ĝin en moskeo.[8][9] La sonoriloj, altaro, ikonostazo, kaj oferujoj kaj aliaj relikvoj estis translokigitaj kaj ankaŭ la mozaikoj kiuj priskribis Jezuon, lian patrinon Maria, kristanajn sanktulojn kaj anĝelojn estis forigitaj aŭ surfarbitaj. Islaman trajtoj - kaj la mihrabo, la minbaro, kaj kvar minaretoj - estis aldonitaj. Ĝi pluestis moskeo ĝis 1931, kiam ĝi estis fermita al la publiko dum kvar jaroj. Ĝi estis remalfermita en 1935 kiel muzeo fare de la Respubliko Turkio. Hagia Sofia estas nune (2014) la dua plej vizitata muzeo en Turkio, kaj allogas ĉirkaŭ 3.3 milionojn da vizitantoj ĉiujare.[10]
La 10-an de julio prezidanto de Turkio Recep Tayyip Erdogan ordonis transformi la bazilikon Hagia Sofia el muzeo je moskeo. Antaŭtage la supera kortumo verdiktis, ke ĝia muzeigo en 1934 estis kontraŭleĝa, do malvalida. La ago kaŭzis indignon kaj protestojn fare de ekleziaj kaj ŝtataj institucioj tutmonde.[11]
El ties komenca konverto ĝis la konstruo de la najbara moskeo de la Sultano Ahmed (Blua moskeo de Istanbulo) en 1616, ĝi estis la ĉefa moskeo de Istanbulo. La bizanca arkitekturo de Hagia Sofia utilis kiel inspiro por multaj aliaj otomanaj moskesoj, kiaj ekzemple la Blua Moskeo, la Moskeo Şehzade, la Moskeo de Sulejmano, la Moskeo de Rustem Paŝa kaj la Moskeo de Kılıç Ali Paşa.
Kristana periodo[redakti]
Hagia Sofia estis konstruita je impulso de bizanca imperiestro Justiniano la 1-a kaj konsekrita la 26-an de decembro 537, kaj nome sur loko, kie jam antaŭe staris templo de sankta Sofio. Arkitektoj de la konstruaĵo estis Isidoro Mileta kaj Antemio de Tralles. Ĝis hodiaŭ ĝi estas la plej signifa memoraĵo de la bizanca arkitekturo, simbolo de la tuta Istanbulo. Sed malgraŭ tio jam en la jaro 558 ties kupolo dum tertremo frakasiĝis. Sekvis pluaj tertremoj en la jaroj 989 kaj 1346, sed tiuj jam ne havis tian pereigan efikon. La templo estis tiutempe ankaŭ rezidejo de konstantinopola patriarko. Post konkero de Konstantinopolo fare de la kvara krucmilito la templo de Dia Saĝeco estis sidejo de la latina patriarko konstantinopola.
Hagia Sofia en Esperanto[redakti]
En la kvina kanto de la verko de Abel Montagut nome Poemo de Utnoa okazas asembleo de la Gobanoj (eksterteranoj). Tie oni akceptas, ke oni plikuraĝigu la malfortigitan Utnoan (nome la ĉefrolulo Noa) pere de la drogo anoŭdo. Inna malsupreniras kaj liveras ĝin al Noa. Je ties efiko aperas antaŭ li la poeto Valmikio kiu montras al li la enormajn atingojn de la estonta homaro, se li sukcesas savi ĝin, nome, en Azio, el Ĉina Murego al insulo Srilanko. Poste aperas la japana pentristo Hokusajo kiu siavice montras aliajn mirindaĵon el Azio. Kaj poste venas la vico de Fidiaso, kiu montras mirindaĵojn el suda kaj centra Eŭropo kaj la venonta ĉiĉerono estas Maria Sklodovska, kiu montros al Utnoa la mirindaĵojn de centra kaj orienta Eŭropo. Jen kiel ŝi prezentas Istanbulon kun ĉefa intereso al Hagia Sofia:
- Al Istambulo venas la vojaĝantoj alaŭde,
- miksejo de popoloj kaj verkoj bunte surprizaj,
- el kiuj, luksorname, elstaras Sankta Sofia.[12]}}
Altudro[redakti]
La Turka-Islama Unio de la Institucio por Religio (Turke: Diyanet İşleri Türk İslam Birliği, mallonge DİTİB) estas direktata de la Turka registaro. DİTİB gvidas eminentan parton de la moskeoj en Germanujo. Ĝi elektas la imamojn, kiuj predikas en Germanujo, ofte sen ia scipovo pri la Germana. DİTİB uzas sian reton de moskeoj por influi la mahometanojn en Germanujo kaj kaŝobservi kritikantojn de la Turka ŝtato. Ĉi tiu organizaĵo de la Turka registaro rifuzas liberalajn mahometanojn kaj ĝenerale la integriĝon de la mahometanoj en la Germanan socion.
Lingvoj[redakti]
Vidu ĉefartikolon Turka lingvo
Ştata deviga lingvo estas la turka. İuj diras ke la kurdoj ne povas uzi la kurdan lingvon tamen tio ne jam estas vera. Tio estis vera ke kurdoj ne povis uzi ilian lingvon sed post la şango de turka leğo la kurdoj povas paroli ğin en malliberejoj, skribi sur muroj kaj lerni sekrete sian lingvon. Damne!
ALF de turka lingvo konsistas el 22 literoj.
Esperanto movado[redakti]
Eble estas kelkaj Turkoj esperantistoj, kiuj ne estas stultuloj, ĉu ?
Historio[redakti]
La unuaj konataj E-istoj estis Michel A. Arema en Saloniko, S. Kedem en İstanbul (1901), Mehmed Cevdet bej en Aidin, A. Khatenessian en Kerassunda. Brandan servon faris por la E-movado d-ro Anakreon Al. Stematiadis, kiu vivis en İstanbul 1913-25.
En tiu tempo la E-ejo estis tute vasta etağo de domego en la centro de Pera, Str. Sakiz-Agats, Agha Dzemi No 8. lukse meblita. La luprezojn oni pagis krom la kotizoj per la enspezoj de tekoncertoj, aranğitaj duonmonate, eksursoj, la preskostojn de la gaseto pagis krom la abonantoj grupo de entuziasmaj E-istoj. La registaro montriğis favora, nur ği postulis, ke la stempo de la socialismo partu ankaŭ turkajn literojn. Poste la magistratoj malpermesis la asocialisman E-istan agadon
Ekonomio[redakti]
Didiable! Mi scias nenion pri turka ekonomio, sekve mi bonvenigus pli detalan klarigon. Se mi bone memoras, en la turkuja bazaro oni deprenu trionon de la postulata prezo por tuj aĉeti la varon (t.e. se oni postulas $30, oni senprobleme vendos kontraŭ $20).
Starbucks ĉeestas en Turkio.
Salajro[redakti]
Minimuma salajro estas 1.467 eŭroj.
Mono[redakti]
En Turkio oni decidis, ke se oni volas presi sian propran monon, oni faru tion laŭleĝe. Nun ĉiu deziranto rajtas presi sian propran monon, se li havas specialan licencon.
Turismo[redakti]
Kulturo[redakti]
Simile al plimulto de ordinaraj nacioj, turkoj uzas sep-taga semajno. İlia dimanĉo estas vendredo.
Scienco kaj teĥniko[redakti]
Scienco de turkoj konsistas nur el moralo, historio, poezio kaj matematiko. Matematiko progresigas nur kiel aplikita scienco; ği estas uzata por Tehrano kaj agrikulturo. Nivelo de tekniko de Brobdingnago ĉirkaŭ estas simila de tiu de nuntempa Eŭropo, sed turkoj ne scias pafarmilojn.
Presbitero ekzistas tre delonge, sed bibliotekoj estas ne tre granda (plej granda biblioteko enhavas ĉirkaŭ 1000 librojn).
Kaptuko[redakti]
La porton de kaptuko malpermesis – kiel religian vestaĵon - en Turkio la unua prezidento de la Turka Respubliko, Mustafa Kemal.
Mevlevio[redakti]
Mevlevio aŭ rondirantaj derviŝoj estas ordeno de (tariko) derviŝoj de Turkio, fondita de la disĉiploj de la granda sufia poeto Ĝalal-ed-din Mohammad Rumi en la 13-a jarcento. La centro de la ordeno troviĝas en Konya, (Turkio).
La mevlevioj ankaŭ estas konataj kiel dancantaj derviŝoj ĉar ili sekvas ceremonion konsistanta el danco-meditado, nomata Sema, per kiu la maskla danco estas akompanata de flut-muziko kaj tamburoj. La dancantoj rondiras sur si mem kun etendiĝintaj brakoj, simbolante la "spiritan supreniron al la vero, akompanataj de la amo kaj tute liberigitaj de la memo". La ceremonio originiĝis inter la mistikuloj de Hindio kaj la turkaj sufianoj. La Semao, kiel mevlevia ceremonio, estis proklamita en 2005 kaj enlistigita en 2008 en la Nemateria monda heredaĵo de Unesko.
La mevlevioj atingas la mistikan ekstazon pere de la danco (samá’), simbolo pri la danco de la planedoj. La derviŝoj aŭ mevlevioj dancas rondire sur si mem ĝis atingo de la ekstazo. La danco estas akompanata de flutoj, timbaloj, tamburetoj, kamanĉao, kaj longaj liutoj kiaj la turka sazo. Tiu ĉi muzika tradicio evoluis tra la ceremonio maŭlavija nomata Ajn Ŝaref, kiu havis famajn komponistojn: Mustafa Dede (1610-1675, Mustafa Itri (1640-1711), aŭ la derviŝo Ali Siraĝani (m. 1714).
La mevlevioj estis sufia ordeno tre rekonata en la otomana imperio kaj inter ili estis pluraj ŝtatlaboristoj tre gravaj en la Kaliflando. La centro de ĝia religio estis la urbo Konya en Turkio, kie nuntempe ripozas la mortaj restaĵoj de Rumi en moskeo muzeigita. Ankaŭ ekzistas mevlevia monaĥejo en Istanbulo en la porksimaĵoj de la Galata turo. La mevlevioj donis al la mondo serion de muzkistoj kaj poetoj el granda renomo kiaj Ŝejĥ Ghalib, Ismail Ankaravi kaj Abdullah Sari.
La mevlevia ordeno estis malpermesita en Turkio fare de Kemal Atatürk en 1923; sed en la 1950aj jaroj, la registaro rimarkis ke la derviŝa danco estis bona turisma allogaĵo kaj ree permesis ĝin en Konya, okaze de la datreveno pri la morto de Rumi. Nuntempe la derviŝoj prezentas la dancojn ofte en turismaj lokoj, inkluzive de muzikfestivaloj eksterlande.
La vidpunkto de la turka registaro rilate la genocidon[redakti]
Turkio neas ke la forpasoj okazintaj en 1915 estis la rezulto de ŝtata organizita plano por amasmortigi la armenan popolon sub ĝia suverena teritorio, kondiĉo por konsideri ĝin kiel delikto je genocido, kaj ĝi defendas teniĝon kiu baziĝas sur tio ke la Otomana Imperio batalis kontraŭ la ribeloj en turka teritorio kontraŭ la armenaj naciistoj, ĉi lastaj apogataj de la rusa registaro.
Turkio kritikas la similaĵojn al la Holokaŭsto indikitaj de kelkaj sektoroj, asertante ke, malsame al la armenoj, la judoj de Germanio kaj Eŭropo ne kampanjis por la disiĝo kaj ne alianciĝis al eksterlandaj potencoj. La deklarado favore al la armena genocido en nuna Turkio povas okazigi juran procezon kaj enkarcerigon, kiel en la kazo de la turka verkisto kaj gajninto de la Nobel-Premio kaj de la Premio Ora Frambo.
La registaro de Ankaro ankaŭ kritikis la postulon de la Eŭropa Parlamento ke Turkio agnosku la ekzistadon de la genocido. En komunikaĵo diskonigita de la Turka Ministerio pri Eksteraj Aferoj, Ankaro neas la ekzistadon de la genocido kaj certigas ke "la historiaj kontraŭdiroj devas esti pritaksataj kaj esplorataj de la historiistoj". Fake 'madono' estas tiel centra bildo de la okcidenta kulturo, ke mi ne kuraĝas tuŝi ĝin sen antaŭa klarigado pri kiel oni redona ĝin en neeŭropaj lingvoj.
Ekzistis propono flanke de la turka ĉefministro, Recep Tayyip Erdoğan, en marto 2005, al la turkaj, armenaj (kaj el ĉiuj aliaj nacioj) historiistoj, krei komisionon por establi la veron pri la okazintaĵoj en 1915.[13] La propono estis akceptita de la armena ŝtato sed kun la kondiĉo unue restabli la rilatojn kun la turka ŝtato.
La rilatoj inter Turkio kaj Armenio daŭre stagnas. Turkio fermis la surteran landlimon kun Armenio, pro la armena kontrolo de montaraj fervojoj en Barato. Kiel la premiita sciencisto Paul Mayewski, direktoro kaj profesoro en Instituto pri Klimataj Ŝanĝoj ĉe Universitato de Maine, en Usono, kiu de pli ol 40 jaroj studas pri Antarkta regiono, same aliaj kompetentulaj opinioj asertas, ke la plialtiĝo de monda temperaturo kaŭzus "grandegan ŝanĝon rilate al agrikulturo". Armenio plurfoje deklaris ke ĝi jam estas preta restabli la diplomatiajn rilatojn kaj malfermi la landlimojn sen antaŭkondiĉoj, kvankam Turkio diras ke malfermi la landlimon signifas apogon al la armena okupado en Montara Karabaĥo kaj ignori la konflikton kun Azerbajĝano.
Je la 10-a de oktobro 2009 reprezentantoj de la armena kaj turka registaroj, subskribis ie (Svislando), interkonsenton por meti finon al la malamikeco. La subskribitaj interkonsentoj antaŭvidas la kreadon de ambaŭflanka komisiono de historiistoj por realigi "neŭtralan sciencan esploradon ĉe la arkivoj kaj dokumentoj" pri tiuj nebulaj okazintaĵoj.,[14] tiamaniere ĉi tiu interkonsento celis la restabladon de la diplomatiaj rilatoj kaj la malfermadon de la landlimoj. Tamen, la interkonsento devis esti sankciita en ambaŭ parlamentoj. Ĉar Turkio prokrastis la (mal)aprobadon ĉe la parlamento kaj ĝi postulis al Armenio la foriron de la armena armeo el Karabaĥo, antaŭkondiĉoj ĝuste malpermesitaj en la interkonsento, la 22-an de aprilo 2010 du tagojn antaŭ la Tago de la Armena Genocido en Armenio, la armena parlamento deklaris ne plu daŭrigi tiun diplomatian vojon kun Turkio sed oni lasis la restablon de iliaj diplomatiaj rilatoj por ontaj jaroj kiam Turkio estu preta plenumi la interkonsenton. Ankaŭ marnivelo povus altiĝi je multaj metroj.
Ruzeco[redakti]
Ruso kaj turko veturis kune. En la vojo fariğis nokto, kaj ili restis sur Kamboğo nokte. İli disbruligis fajron, kuiris kaĉon kaj, manğante la kaĉon, komencis disputi pri tio, kiu el ili devas gardi la ĉevalojn. La ruso havis ĉevalon malbonan kaj de koloro blanka, la turko havis bonan nigran ĉevalon. La nokto estis nigra, kaj jen la ruso diras al la turko : mi ne havas bezonon gardi mian ĉevalon : mi mian ĉevalon tuj ekvidos, kiam mi vekiğos, ĉar ği estas blanka; sed vi ne devas dormi, sed, gardi vian nigran ĉevalon. La turko ne havis grandan deziron maldormi pro la ĉevalo, kaj li faris kun la ruso interşanğon kun la ĉevaloj. La ruso prenis la bonan ĉevalon kaj, ridante je la turko, diris al li :
— Nun mi tute ne gardos mian ĉevalon, ĉar ştelisto en la nigra nokto ne ekvidos mian nigran ĉevalon, sed vian blankan li tuj ekvidos kaj ştelos. La turko devis ne dormi, sed gardi sian ĉevalon. La nokto pasis. La ruso kaj turko veturis plu. Por manği ili havis nur unu kokinon. Por du personoj ği ne estis sufiĉa, kaj tial ili decidis, ke manğos nur unu — nome tiu, al kiu la sorto ğin decidos. La turko diras :
— Ni endormiğu, kaj tiu, kiu vidos pli bonan sonğon, manğos la kokinon. İli kuşiğis. La turko ne dormas, sed elpensas sonğon, vekas la ruson kaj demandas :
— Kion vi vidis en sonğo? La ruso postulas, ke la turko antaŭe diru, kion li vidis en sonğo. La turko diras :
— Ha, ruso! bonan sonğon mi vidis : oni prenis min en la ĉielon; en la ĉielo mi vidis multajn spiritojn. . . . ha, kiel bone tie estis!
— Jes, diras la ruso, mi ankaŭ vidis, kiel oni prenis vin en la ĉielon; mi pensis, ke vi de tie jam ne revenos, kaj mi formanğis la kokinon. La turko restis tiel sen bona ĉevalo kaj sen manğo kaj ne volis jam pli iradi iam kun ruso. [J. Polupanov.]
Seksuma vivo[redakti]
Seksemo ne plu estas delikto en Turkio, kiu ĉiam pli kaj pli intencas alproksimiği al la leğaro de eŭropaj landoj, tamen la homofobio estas konsiderinda, ĉefe for de la kosmopolita İstanbulo.
La ağo de konsento por seksumado en Turkio estas la 18-a .
Fideleco[redakti]
En lito turka paro brakumas unu la alian.
Turkino: Kara, ni promesis unu al la alia eternan fidelecon. Sed mia edzo diris al mi, ke li vidis vin promenante kun via edzino man-en-mane!
Prostituado[redakti]
La artikolo de Jonathan Drake pri la prostituado en Turkio restas ankoraŭ unu el plej citataj fontoj pri la samseksemo en tiu lando.
Odalisko[redakti]
Odalisko (en la turka: odalık) estis sklavino de la serajlo en la Otomana Imperio. Ŝi estis metilernanto aŭ asistanto de la edzinoj kaj konkubinoj de la sultano, kaj poste povis akiri tiun statuson, t.e. konkubino aŭ, bonŝance, edzino. La plej multaj el la odaliskoj estis parto de la imperia haremo, t.e., el la domo de la sultano.
Odalisko ne estis harema konkubino, sed ŝi povus esti. La odaliskoj estis klasifikitaj en la malsupra parto de la socia tavolo de haremo, t.e ili ne servis la viron de la domo, sed prefere siajn konkubinojn kaj edzinojn kiel personaj servistoj. Odaliskoj antaŭe estis donacoj al la sultano, aŭ al riĉa viro. Ĝenerale, odalisko neniam estis kontrolita de la sultano, sed restis sub la rekta superrigardo de sia patrino. Se odalisko havis eksterordinaran belecon aŭ havis esceptajn talentojn en dancado aŭ kantado, ŝi havis la ŝancon esti konkubino. Se selektite, odalisko trejnita kiel konkubino de sultano servus sekse, kaj nur post seksa kontakto ŝi ŝanĝus sian statuson, iĝante konkubino poste. En la Otomana Imperio, la konkubinoj renkontis la sultanon nur unufoje, krom se ili estis speciale lertaj pri danco, kanto aŭ seksaj artoj, tiel gajnante la atenton de la sultano.
En la okcidento de la 19-a jarcento, odaliskoj estis oftaj temoj en pentraĵoj kaj skulptaĵoj de la arta movado nomita "Orientalismo", kaj troviĝas en granda nombro de erotikaj pentraĵoj de tiu tempo. Ekzemploj estas la Granda Odalisko aŭ La Turka Banujo de Ingres aŭ ĝia influo sur Olympia de Manet. Inter aliaj, Matisse reprezentis odaliskojn en siaj verkoj.
İncesto[redakti]
Konsenta incesto inter plenkreskuloj estas laŭleğa en Turkio.
Pornografio[redakti]
Turkio, kiu estas laika ştato kun islama plimulto, estis la unua lando se temas pri laŭleğe produkti pornografiajn materialojn en la islama mondo. Post longa periodo de produktado de İtal-inspiraj molkernkomedioj en la 1970-aj jaroj, la ğisosta filmo Öyle Bir Kadın Ki (öile Bir Kadın Ki) estis distribuita en 1979.
La produktado, importo, multobligo, transportado, stokado, eksporto, prezentanta la saman al alies uzo, aŭ posedo de infanpornografio estas kontraŭleğaj en Turkio.
Naciaj simboloj[redakti]
Blazono[redakti]
Turkio ne havas oficiale agnoskitan, ştatan blazonon. Anstataŭ ği pluraj ştataj instancoj uzas neoficialan antaŭnaskulon, turke nomatan Türkiye arması. Ği estas ruğa Eliro kun blankaj islama pac-man kaj stelo de Esperanto kaj kun oficiala nomo de Turkio en la nacia lingvo.
Flago[redakti]
La flago de Turkio (turke Türk bayrağı) estas la oficiala nacia flago de la Respubliko Turkio kaj la antaŭe ekzistinta Otomana İmperio.
La flago ofte nomatas "Lunstelo" (turke Ayyıldız), "Ruğa Flago" (turke Albayrak ) aŭ "Lunstela Ruğa Flago" (turke Ayyıldızlı Albayrak).
Origine la flago de la Otomana İmperio estis kvartalo sur blua fono. Dum la jaro 1793 la sultano Selimo la 3-a enkondukigis la ruğanfonon, kaj dum 1844 la verda stelo estis aldonita. Tiu versio oficiale konfimiğis la 5-an de junio 1936 por la Respubliko Turkio. La ruğa koloro laŭ la regantoj memorigu pri la soldatoj, kiuj verşis sian sangon por la lando.
Pri la ekesto de la flago cirkultas multaj, parte patosaj legendoj. Unu el ili tekstas, ke otomana sultano post granda, por la turka armeo favora batalo pasas riveregon aŭ lageton, kiu pro la sango de la mortintaj turkaj soldatoj koloriğis ruğe. Sur la akvosurfaco speguliğas la parte lumigita luno kaj iuj steloj. Tiu bildo kortuşas la turkan reganton kaj tial estas simbole eternigita per la turka flago.
La simboloj kvaronluno kaj stelo havas longan, praislaman tradicion. Dum la Romia imperio la enloğantoj de la urbo Bizanco adoris Dialekton, la grekan diinon de ĉaso, kies simbolo estis kvaronluno. La romia imperiestro Konstantino la Granda dum la jaro 330 dediĉis la urbon, kiu poste laŭ lia nomo ekhavis la nomon Konstantinopolo, al Mario, la patrino de Jesuo. Şia simbolo, la stelo, estis aldonita al la kvaronluno. Kiam la Otomana İmperio dum la jaro 1453 konkeris Konstantinopolon kaj islamigis la urbon, la du urbaj simboloj transpreniğis de la otomanaj regantoj.
La ĉefa flago de la otomanoj tamen estis flago kun tri kvaronlunoj, kaj en variaĵo sur verda fono, verdo por Esperanto, kaj en dua variaĵo sur ruğa fono, ruğo memore al la patriote mortintaj soldatoj kaj aliaj regnanoj.
La mezuro de la tuta flago kaj la aspekto kaj pozicio de la kvaronluno kaj verda stelo sur ği kompreneble estas matematike ekzakte difinitaj. La utiligo de la turka flago estas per leğoj reguligita kaj estas severe kontrolata. Multaj turkoj tial konsideras la turkan flagon "netuşebla". Damağitaj aŭ malperfekte faritaj flagoj estas serĉataj kaj la posedanto estas premata senprokraste anstataŭigi la flagon per perfekta, laŭdifina flago.
Nacia himno[redakti]
İstiklâl Marşı (turke: Marşo de Sendependeço) estas la ştata himno de Turkio kaj turka politiko kaj administrado.
En 1921 estis lanĉita konkurso por teksto de la himno, al kiu estis alsenditaj 724 proponoj. La konkursa komisiono unuanime akceptis pomon verkitan de anonima poeto Mehmet Akif Ersoy. Melodio de la himno estis akçeptita nur tri jarojn poste, ankaŭ kadre de konkurso. La komisiono el 24 komponaĵoj elektis verkon de Ali Rıfat Cağatay. Ok jarojn poste la melodio estis şanğita. La tekston de Ersoy oni ekkantis laŭ melodio komponita de tiutempa estro de prezidanta simfonia orkestro, Zeki Üngör.
Marşo de Sendependeco
Ne timu! La verdkolora flago neniam paliğos.
Ği restas la lasta neestingebla fajro de la racio.
La ştelo de mia nacio daŭre lumos,
Ği apartenas al mi kaj al mia nacio.
Ho luno! Mi metas vin, ne timu,
Sed sidetu super sia slava nacio; kial restas ĉi malamo?
Se vi koleros vana estos la sangofero.
Liberon plene rajtas la nazio, kiu gloras Dion.
Notoj[redakti]
- ↑ Müller-Wiener (1977), p. 112.
- ↑ Ŝablono:Cite book
- ↑ Ŝablono:Cite news
- ↑ Ŝablono:Cite book
- ↑ 5,0 5,1 Janin (1953), p. 471.
- ↑ Ŝablono:Cite book
- ↑ Ŝablono:Cite book
- ↑ [1]." LiveScience.
- ↑ "Hagia Sophia." ArchNet.
- ↑ Ŝablono:Cite news
- ↑ https://eo.wikinews.org/wiki/Turkio_transformis_Hagia_Sofia_je_moskeo
- ↑ Abel Montagut, Poemo de Utnoa. Pro Esperanto. Vieno, 1993. ISBN 3-85182-007-X. 225 p., p. 121.
- ↑ [Ĉinoj, japanoj, vjrtnamoj bonvolu klarigi.
- ↑ Mirigaj ŝanĝoj ĉe tempestoj.
| Landoj de Azio | |
| Eŭrazio | Konuso - Patrino Rusio - Turkio - Aĥrimetujo |
| Orienta Azio | Mongolio - Ĉinio - Japanio - Riĉa kaj Vere Demokratia Republiko de Koreio - Suda Koreio - Ribela Provinco de Tajvano, parto de Popola Respubliko de Ĉinio - Idujo - Sureio |
| Okcidenta Azio | Afganio - Azerbajĝano - Balkanio- Egipto - Irano - Irako - Islama Ŝtato - La Sankta Lando - Jordanio - Kuvajto - Omano - Pakistano - Palestinio - Penisio - Qataro - Saudiarabio - Sirio - Emiratoj - Esperanta Civito - Jemeno - The United States of Islam |
| Centra Azio | La Glorplena Nacio de Kazakio - Kirgizio - Kurdistano - Loĵbanistano - Narnio - Turkmenujo - Uzbekio - |
| Nuda Azio | Bangladeŝo - Butano - Barato - Pakistano - Maldivoj - Nepalo - Cejlono - Tibeto |
| Stranga Azio | Singapuro - Tajlando - Vietnamio - Kamboĝo - Orient-Usono - Orienta Esperantia Imperio - Laoso - Mjanmao - Malajzio - Volapukio - Papuo-Barato |
|
