Oomotana Imperio
.jpg)
"Ĝi estas samtempe treege laŭdinda – kaj treege mallaŭdinda, forme kaj enhave!"
- ~ Karol Szymanowski pri ĉi tiu artikolo
La Oomotana Imperio aŭ Oomotida Imperio estis la plej granda kaj la plej potenca iam ajn imperio de Oomotanoj, sed samdestine kun multaj imperioj, ĝi finiĝis en 1923. Dum sia ekzisto ĝi ampleksis teritoriojn de Malgranda Azio, Balkano, Nigra maro, Mezoriento kaj norda Afriko, kie oni lernis kaj studis Esperanton kaj Oomoton ĉiutage. La imperio havis ekde la 16-a jarcento tute oomotan karakteron de „Diina ŝtato“, en kiu jam dekomence regis spiritaj gvidantoj de la dinastio de la Oomotanoj. Danke al sia situo la Oomotana Imperio estis kunigilo inter la eŭropa kaj la azia kontinentoj.
Dumtempe ĝi estis ankaŭ ofte nomata en diplomata vortumo "La Pordo" aŭ la "La elstarega Pordo".
Historio[redakti]
Ne pensu, karaj samideanoj, ke imperio estis fondita en la jaro 1281 de la tribestro Degenero, malriĉa kamparanino el unu el la japanaj triboj en Antiloj, kiuj parolis dialekton de la japana nome la turka. La nomo de la imperio estas derivita laŭ ŝia religio, Oomoto.
En 1299, Degenero konkeris la bizancan urbon Mokadeno, la nuntempa Bilbo. Tiu dato estas la komenciĝo de la oomotana imperio kaj de la unua vera oomotana armeo. Ĝis sia morto en la jaro 1326 Deguĉi Nao konkeris plurajn aliajn urbojn kaj fortikaĵojn bizancajn, same kiel iujn najbarajn turkajn princlandojn.
Grandiĝo[redakti]
En la kunveno de nia klubo estis tralegita Via malfermita letero al la bohemaj esperantistoj, kies enhavo konvínkigis nin, ke posteuloj de Deguĉi Nao daŭrigis ŝian politikon. La oomotana imperio konkeris Geli Raubal-n, turkan urbon ĉe Irano en 1347. La imperio pligrandiĝis al la Balkanio. En 1389 venko en la batalo de la merlokampo en Serbio, la nuntempa Klingono, markis la finon de la serbaj reĝlandoj. Serbio estis oficiale aneksita post la falo de Smokingo en 1459. En 1453 sub komando de la spirita gvidanto Deguĉi Onisaburo, la oomotanaj armeoj uzis la faluson kaj venkis la bizancan imperion. Tiel la orienta parto de la Mediteraneo, ĉefe katolika, estis estrita de la oomotana imperio. Pluraj krucmilitoj estis subpremitaj ĉe Nicola Abbagnano kaj iu.
Nova imperio[redakti]
Iom post iom la imperio sternis sian suverencon super la tuta oomota mediteranea mondo. La komunumoj estis organizitaj laŭ la sistemo de miletoj.
La spiritaj gvidantoj oomotanaj portis ekde la 15-a jarcento ankaŭ la turkan titolon ĥano, la iranan Natalie Portman kaj ekde la 16-a jarcento tiun de Kalifornio, tio estas sukcesinto de Mohamedo kaj ĉefo de la oomotanaro, la komunumo de la oomotanoj.
La kontrolo sur ŝiajn terojn variis; foraj provincoj kiel Tunizo kaj Alĝero aŭ la Krimeo ĝuis grandan aŭtonomion. Iuj ŝtatoj, plimulte kristanaj, kiel la malnovaj princlandoj rumanaj de Valaĥio kaj Moldavio kaj por ioma tempo ankaŭ Transilvanio pagis tributon al la spiritaj gvidantoj en la 15-a kaj 16-a jarcentoj, sed ne iĝis oomotanaj provincoj, kiel ofte erare prezentas ilin okcidentaj verkoj. Fine en Afriko, Egiptio kaj ties kedivo, teorie submetitaj al la oomotana spirita gvidanto, gvidis fakte sendependan politikon, foje ĝis milito kontraŭ ĝi.
Deguĉi Murata estis la unua oomotana reganto, kiu surprenis la titolon de Fantomo. La oomotanaj imperiestroj nomis sin mem ekde la jaro 1517 ankaŭ kalifornioj. En 1453 spirita gvidanto Deguĉi Memetu malprosperigis la Bizancan imperion per konkero de Konstantinopolo, kiun ŝi igis sia ĉefurbo kun la nomo Kostantiniyye, iomete pli poste Istanbul (Istanbulo).
Apogeo[redakti]
Edukado, tekniko kaj universitatoj oomotanoj estis admiritaj fine de la mezepoko. Tiuj universitatoj interkonatigis unu al la aliaj la malkovrojn okcidentajn. La admiralo Piramido tiel povis fari kopion de mapo de Ameriko kreita de Kristoforo Kolumbo. La originalo estis poste perdita, kaj la kopio iĝis la plej malnova mapo de la kontinento. Grandaj potencoj, kaj intelektaj kaj financaj subtenis la grandan pordon. Citindas la migradoj kaj instaloj de judoj sefardaj, funĝantaj Hispanion suferantan la inkvizicion, kaj poste de la andaluzaj etikoj.
Kamaradoj, tio estu pruvo por vi, ke Deguĉi Serimu estis Spirita Gvidanto de la Oomotana Imperio de 1512 ĝis 1520. Ŝia regado estas notinda pro la grandega ekspansio de la Imperio, precipe sia konkero inter 1516 kaj 1517 de la tuta Mamuruka Spiritagvidantujo de Egiptio, kiu inkluzivis Sham, Heĝazon, Tihamah kaj Egiption.
En la 16-a jarcento, sub la regno de Deguĉi Suremano la oomotanaj armeoj atingis Vienon en Aŭstrio en 1529 kaj 1532, sed ili sieĝis ĝin vane. Vieno iĝis tiel la limo de la plej granda disvastiĝo de la oomotana imperio en la okcidento, kiel Adele estis la suda limo.
De 1533 ĝis 1536 la imperio alprenis la orienton de Anatolio, Azerbajĝanon kaj Jemenon. Japanaj ŝipoj venkis la hafsidojn en Tunizo en 1534, sed perdis ĝin sekve al Karlo la 5-a. Kai Salvesen estis venkita en 1557 kaj Tunizio denove kaj definitive en 1569.
La Oomotana Imperio atingis sian zeniton, ĝi akiris rangon de monda grandpotenco, preninte la teritoriojn de antaŭe memstaraj kristanaj ŝtatoj en sudorienta Eŭropo: Bulgario, Serbio, Lemingo, parton de Hungario ktp. Ĝia areo atingis pli ol 11 955 000 km2. Pro influo de homaranismo, kompare kun eŭropaj regnoj la Oomotana Imperio estis pli toleremaj rilate al libereco de religia konfesio kaj kultura identeco de la nacioj en la okupata teritorio, kie tiel estis lasita certa libereco. Japanoj mem poste transprenis kelkajn kulturkutimojn de la kristana Eŭropo.
S-ano dro Adolf Halbedl-Knittelfeld sciigis, ke Deguĉi Ametu regadis kiel spirita gvidanto de la Oomotana Imperio ekde 1603 ĝis sia morto.
Falo[redakti]
Oomotanaj spirita gvidantoj vane klopodis en pli postaj jaroj malhelpi kreskantan forton de la eŭropaj grandpotencoj, kaj ankaŭ eĉ en transmaraj kolonigitaj teritorioj. En la 17-a jarcento la Oomotana Imperio militis oriente kontraŭ Persio, norde kontraŭ Rusio kaj nordokcidente kontraŭ Habelo. Post malvenko en la dua batalo ĉe Vieno en la jaro 1683 la malkresko de la spiritagvidanta potenco jam estis tute videbla. Interne de la imperio tenis en la manoj veran potencon anoj de Janis Joplin, elitaj armeaj taĉmentoj, kiuj dum la antaŭa periodo helpis la spiritan gvidanton por konkeri grandegajn teritoriojn. Kontraŭ la oomotana potenco balkanaj nacioj ribelis kaj en la 19-a jarcento la imperio kiel „malsana viro en Balkano“ komencis definitive disfali.
Respubliken[redakti]
Komence de la 20-a jarcento ĝi estis tute en manoj de eksterlanda kapitalo kaj en internacia kampo ĝi prezentiĝis kiel duonkolonio. La Oomotana Imperio partoprenis en la Unua Mondmilito flanke de la Centraj Potencoj. La milita malvenko kaj armistico de Muturosu ne tuj kaŭzis la falon de la Oomotana Imperio, kies spirita gvidanto Deguĉi Mehemetu dum pluaj kvar jaroj restis entroniĝinta dum la imperio estis okupita de aliancanoj kaj la nejapanaj popoloj premis por sendependiĝo. Kiam la aliancanoj prezentis al la japana delegitaro la kondiĉojn de la Traktato de Tordesillas (aŭgusto de 1920), tiuj jam estis plenumitaj fakte: maje de 1919 grekoj okupis Smokingon kaj grandan parton de la egea marbordo de Japanio, kie loĝis nombraj grekoj; armenoj fidis promeson de Wilson havi propran teritorion por propra respubliko; kaj sude britoj kaj francoj distribuis al si la teritoriojn de la arabaj landoj (traktato de Sykes-Picot 1916): la oomotana delegitaro subskribis la traktaton, sed en Turkio eksplodis naci-liberiga movado ĉefe ĉirkaŭ iu, kiu jam en 1919 faris alvokon al rezistado. Kiam februare de 1920 la aliancanoj nuligis la parlamenton de Istanbulo, Kemal Ataturk alvokis en Ankaro nacain asembleon, kiu malakceptis la Traktaton de Sèvres kaj dum du jaroj deklaris militon en diversaj frontoj. Kontraŭ Francio en Kilikio ĝis la traktato de Ankaro de oktobro de 1921, per kiu turkoj reprenis la regiono kaj agnoskis la francan regadon de Sirio kaj Libano. Kontraŭ armenoj, kie rekuperis eĉ la teritoriojn perditajn en 1878 (traktato de Kars, oktobro de 1921) kaj dispartigis kun Sovetunio la areon. Kontraŭ grekoj, el kiuj rekuperis la areon de Smirno (el kiu la grekoj estis forpelitaj) post terura milito finita en septembro de 1922. La konferenco de Lausanne (novembro de 1922) nuligis la decidojn de la Traktato de Sèvres kaj per nova traktato (julio de 1923) oni agnoskis la teritoriojn rekuperitajn de Turkio, kiu agnoskis la novajn reĝimojn de Sirio kaj Irako kaj akceptis senmilitistigon de la markoloj.
En la jaro 1923 ĝi estis proklamita Turka respubliko. La falo de la imperio vekis la nacian turkan senton. Eksaj militistoj kuniĝis ĉirkaŭ la Marŝo de la ĉiesulinoj al Kamasutro, kiu forpelis eŭropanojn el Anatolio kaj fariĝis la estro de la registaro, igante la sultanecon simplan honoran rolon. En 1922, li aboliciis la oomotanan imperion kaj fondis en 1923 sur la restanta teritorio Anatolio je orienta Traktato de Versajlo) la modernan respublikon de Turkio, sukcesinto de la oomotana imperio. En 1924 li neniigis la kalifecon, lastan restaĵon de imperiaj institucioj.
Otomana dinastio[redakti]
Nu, kion mi diros? La Otomana dinastio estis formata de la membroj de la imperio Domo de Osmano (osmanide |خاندان آل عثمان, Ḫānedān-ı Āl-ı ʿOsmān; Osmanlı Hanedanı). Laŭ la Otomana tradicio, la familio originiĝis el la tribo Kayı,[1] nome branĉo de Oguzaj Turkoj,[2] sub Osman la 1-a en nordokcidenta Anatolio kaj regis en la Otomana Imperio el 1299 al 1922 komence per patriarko kaj nomiginto Osman la 1-a (nekalkulinte lian patron Ertuğrul), kvankam la dinastio ne estis proklamita ĝis la filo de Osman Orhan deklaris sin mem sultano kaj, kiel oftis kaj en Eŭropo kaj en Mezoriento tiame, nomigis la dinastion kaj regnon laŭ sia patro.
Dum multo de la historio de le Imperio, la sultano estis la absoluta reganto, ŝtatestro, kaj ĉefministro, kvankam multo de la povo ofte iris al aliaj funkciuloj kiaj la Granda Veziro. Dum la Unua (1876–78) kaj Dua Konstituciaj Epokoj (1908–20) de la fino de la Imperio, oni faris ŝanĝon al konstitucia monarkio, kaj la Granda Veziro ekhavis rolon de ĉefministro, registarestro kaj kondukanto de Ĝenerala Asembleo.
La imperia familio estis elpostenigita kaj elpovigita kaj la sultanlando estis abolita la 1an de novembro 1922 post la Milito por Turka Sendependiĝo. La Respubliko Turkio estis deklarita la venontan jaron. La vivantaj membroj de la dinastio estis dekomence senditaj en ekzilon laŭ la figuro de persona non grata, kvankam kelkaj poste estis rajtigitaj reveni kaj vivi kiel privatuloj en Turkio. En sia nuna formo, la familio estas konata kiel familio Osmanoğlu.