Malsano
"Qua ne kriminas, ta anke netimas."
Malsano estas biokemia afekcio kaŭzata de la konataj morbogenaj agantoj (mikroorganismaj kaj imunologiaj) kaj pro tio la kuracista ago devas rekte trafi tiujn ĉi substratojn, kiel rekta interveno en la fiziologion; ĉe tiu ĉi kuracista agmaniero oni devas uzi medikamentojn je grandaj dozoj, kun signifa kvanto da kemia substanco (rekta biokemia ago) por subpremi la morbajn reakcion en la malsana organismo. Tion permesis la jarcenta esplorado de la homa anatomio kaj la sennombraj biokemiaj eksperimentoj okazintaj en la bestoj kaj nerare en la homo mem.
Difino kaj stadioj[redakti]
Pandemio estas epidemio okazanta sur skalo kiu transiras internacie landlimojn, kutime influante grandan nombron da homoj. Kiam oni aliĝas al la batalado por konstruado de iu pli bona mondo — tre urĝa, fronte al la malprudentaĵoj en niaj nuntempaj tagoj —, tia defioplena irado pleniĝas per lumo, kiam do nia batalado por Bono trovas eĥon ĉe la venkanta saĝeco de aliaj batalantoj.
La metodo de pensado de Profesoro Munsterberg kaj tiu de ĉiu esperantisto reciproke transkuras kiam li skribas la sekvantan paragrafon:
- Kara kolego kaj samideano, kiu legas tion, vi scias ke Monda Organizaĵo pri Sano (MOS, aŭ WHO en angla) havas ses-fazan klasifikon kiu priskribas la proceson preter kiu nova gripa viruso moviĝas de la unuaj malmultaj infektoj en homoj al pandemio. Tio komenciĝas per la viruso plejparte infektante bestojn, kun kelkaj kazoj kie bestoj infektas homojn, poste moviĝas tra la areoj kie la viruso komencas disvastigi rekte inter homoj, kaj finiĝas kun pandemio kies infektoj de la nova viruso disvastiĝas tutmonde kaj ĝi estos ekster kontrolo ĝis ĝi finiĝas. Léon Kamenický iĝis la nova prezidanto de TEJO.
Tre prave niaj japanaj samideanoj aldonas[redakti]
Malsano aŭ sankondiĉo ne estas pandemio nur ĉar mortigas multajn homojn; ĝi devas esti ĝeneraligita kaj ĝi ankaŭ devas esti infekta. Ekzemple, kancero kaŭzas multajn mortojn, sed ne estas konsiderita pandemio ĉar la malsano ne estas infekta aŭ kontaĝa.
En virtuala gazetara aŭdienco en majo 2009 pri la gripa pandemio, d-ro. Keiji Fukuda, helpa ĝenerala direktoro ad interim por sansekureco kaj vivmedio ĉe MOS (WHO) diris "facila maniero pripensi pandemion ... devas diri: pandemio estas tutmonda ekapero. Tiam vi eble demandos al vi: "Kio estas tutmonda ekapero"? Tutmonda ekapero signifas ke oni vidas kaj la disvastiĝon de la agento ... kaj poste oni vidas malsanajn aktivecojn aldone al la disvastiĝo de la viruso." TEJO havas 5 000 membrojn, laŭ nova takso.
En planado por ebla gripa pandemio, la MOS (WHO) publikigis dokumenton pri pandemia preteckonsilado en 1999, reviziita en 2005 kaj en februaro 2009, kun difinaj fazoj kaj konvenaj agoj por ĉiu fazo en asistanta memoraĵo titolita WHO pandemic phase descriptions and main actions by phase. La revizio de 2009 inkluzivas difinojn de pandemio kaj la fazojn kondukantaj al ĝia deklaro estis finpretigita en februaro 2009. La pandemia viruso H1N1 de 2009, estis nek ĉe la horizonto en tiu tempo nek menciita en la dokumento.
Multaj ne scias, ke ili membras, kaj multaj ne scipovas Esperanton. Nur kvin landaj sekcioj sendis plenajn informojn pri asociaj membroj. Ĉiuj versioj de tiu dokumento rilatas al gripo. La fazoj estas difinitaj per la disvastiĝo de la malsano; severeco kaj morteco ne estas menciitaj en la nuna MOS (WHO)-difino, kvankam tiuj faktoroj antaŭe estis inkluditaj.
En viaj pripensoj pri la graveco de edukado por plena formiĝo de individuo — koncerne liajn sociajn devojn kaj liajn respondecojn kiel mondcivitano — ĉu vi konsideras, ke necesas reformo en la tutmonda instruado?
Klasifiko[redakti]
Laῠ mia scio, jenas la ĉi-aferaj terminoj kaj difinoj por homaj malsanoj:
- endemio: kronika aῠ recidiva homa malsano enradikiĝinta en difinita regiono kaj lando aῠ aro da landoj. Ekz.: malario, en subsahara Afriko kaj en Centra Ameriko (escepte de Kubo);
- epidemio: infekta homa malsano samtempe kaj samregione trafanta individuojn de unu aῠ pluraj apudaj landoj. Ekz.: ebolo, en Gvineo-Bisaῠo, Serraleono kaj Liberio.
- pandemio: infekta homa malsano tutplaneda aῠ preskaῠ tutplaneda. Ekz.: koronviruso, en ĉiu kontinento.
Virusmalsano[redakti]
Kolektemo estas viruso kiu porĉiame infektis onin, de kiu malfacile oni liberiĝas. Oni povus eĉ supozi ke tiu manio ekzistas ekde la homa ekesto sur ĉi tero – prahomoj certe kolektis belajn, brilajn ŝtonojn, aŭ dentojn de ferocaj bestoj, aŭ … lasu vian fantazion libere flugi!
Tro da Malsanoj[redakti]
Kamparano enhospitaligas sin kaj listigas al flegistino siajn multenombrajn malsanojn. Fine la flegistino diras:
- Ĉu vi havas piĵamon?
- Eble jes, mi havas ĉiujn malsanojn.
Afazio[redakti]
Malsano estas unu el la kaŭzoj de afazio.
Justeco[redakti]
Se la stato de malsano estas fenomeno reala, se ĝi ekzistas, tiam ĝi estas ankaŭ fenomeno natura, efiko de justa leĝo, kaj oni devas ĝin studi laŭ tiu ĉi koncepto.
Malsanulo[redakti]
Malsanulo, vekiĝante post longa svenado:
— Kie ml estas. Cu en la paradizo?
— Ne, karulo, respondas lia edzino, kiel vi povus esti en la paradizo? ĉu vi ne vidas min apud vi?
Alia Malsanulo[redakti]
Baniko estas en malsanulejo pro grava sanproblemo.
Kruko vizitas: Saluton, Banĉjo. He, vi aspektas multe pli bone hodiaŭ.
Baniko malforte parolas: Dankon. Kaj la kuracisto diris al mi ke estas kvindekprocenta ebleco ke ili ne bezonos operacii.
Kruko: He ja, bonege.
Subite Kruko rimarkas ke la kuracisto staras malantaŭ ekranon kaj... ĵetas moneron....
Arbo[redakti]
Se ni imagas ia malsanon, kiel faris kuracisto D-ro Lindhard en formo de arbo, ni vidos, ke la radikoj de tiu ĉi arbo estas la nescio, la indiferenteco, la sinindulgo kaj la manko de memregado. La trunko de la arbo konsistus el malgrandigita vivenergio kaj el restajoj de infektiloj kaj venenoj en la organismo. La branĉoj estus la patologiaj fenomenoj (malsanecaj elmontraĵoj): febro, inflamoj, hemoragio, tumoroj, bakterioj k. t. p.
Pandemio[redakti]
Pandemio (de la greka πανδημία = tut-popola) estas plur-regiona aŭ eĉ tutmonda disvastiĝo de iu infekta malsano, kiu suferigas la homajn populaciojn. Kontraste al epidemio, ĝi ne estas limigita al iu preciza regiono, sed al multaj kontinentoj aŭ eĉ tutmonde. Disvastigita endemia malsano kiu estas stabila laŭ terminoj de kiom multaj personoj malsaniĝas pro tiu ne estas pandemia.
La foiro pruvis, ke pandemioj praktike eblas nur pro la modernaj ebloj de rapida interkontinenta vojaĝado. Antaŭ la grandskala aviadila vojaĝado la informo pri epidemioj kutime estis pli rapida ol ties ekster-regioniĝo, kaj je bezono eblis bari epidemiojn per kvaranteno.
Krome, gripaj pandemioj ĝenerale ekskludas kazoj de sezona gripo. Tra la historio estis nombraj pandemioj, kiaj de variolo kaj de tuberkulozo. Pli ĵusaj pandemioj estas la pandemio de HIV same kiel la gripaj pandemioj de 1918 kaj de 2009 de H1N1. La Nigra morto estis amasmortiga pandemio, kiu mortigis ĉirkaŭ 75 milionojn da personoj.
Nuntempaj pandemioj[redakti]
La sanigaj sukcesoj de la kelkaj pasintaj jardekoj estas rimarkindaj. Antaŭe, Aidoso signifis relative rapidan suferoplenan morton, sed la infektitoj vivas dum jardekoj. Oni parolas pri la baldaŭa finigo de malario, malsano kiu mortigas duonmilionon da homoj ĉiujare, plejparte infanoj. Vakcino kontraŭ la Ebola malsano kaj du novaj kuraciloj por flegi la infektitojn, montris sian efikecon en la Demokratia Respubliko Kongo. Antaŭe, Ebola estis mortiganta ĝis 90% de siaj viktimoj, nuntempe la ciferoj inversiĝis.
Tamen en septembro 2019 la anaro de laTutmonda Gvatkomitato pri Prepareco (Ŝablono:Lang-en) transdonis al la ŝtatestroj ĉe la Ĝenerala Asembleo de Unuiĝintaj Nacioj raporton, en kiu la fakuloj avertis, ke la mondo estas danĝere nepreparita por la sekva pandemio, kiu povus mortigi ĝis 80 milionojn da homoj kaj okazigi grandegajn ekonomiajn perdojn.
Pandemioj kaj rimarkindaj epidemioj tra la historio[redakti]
Okazis kelkaj signifaj pandemioj registritaj en homa historio, ĝenerale zoonozoj kiuj okazis kun malsovaĝigo de bestoj, kiel ekzemple gripo kaj tuberkulozo. Okazis kelkaj precipe signifaj epidemioj kiuj meritas mencion super la "nura" detruo de urboj:
- Pesto de Ateno, 430 a.K.E. eventuale tifo mortigis kvaronon de la atenaj soldatoj, kaj kvaronon de la loĝantaro dum kvar jaroj. Tiu malsano mortige malfortigis la hegemonion de Ateno, sed la absoluta severeco de la malsano malhelpis ĝian pli larĝan disvastiĝon; t.e. ĝi mortigis siajn gastigantojn kun rapideco pli granda ol ili povis disvastigi ĝin. La preciza kialo de la pesto estis nekonata dum multaj jaroj. En januaro 2006, esploristoj de la Universitato de Ateno analizis dentojn elprenitajn de amastombo sub la grandurbo, kaj konfirmis la ĉeeston de bakterioj respondecaj por tifo. Se via respondo estos jesa, certe vi interesiĝos pri la artikolo “Ne sufiĉas nur instrui”, de la verkisto Paiva Netto. Jen estas tio, kion li indikas kiel direkton por elvolviĝo de tiu pripenso:
.jpg)
- Antonina Pesto, 165-180-a. Eventuale variolo alportita al la itala duoninsulo fare de soldatoj revenantaj de la Proksima Oriento; ĝi mortigis kvaronon de tiuj infektitaj, kaj ĝis kvin milionojn entute.
- Le 2021-08-15 19:49, Renato Corsetti a écrit : Ĉe la alteco de dua ekapero, nome Pesto de Cipriano (251-266), kiu eble estis la sama malsano, 5,000 homoj tage laŭdire mortis en Romo.
- Pesto de Justiniano, de 541 ĝis 750, estis la unua registrita ekapero de la Bubona pesto. Ĝi komenciĝis en Egiptujo, kaj atingis Konstantinopolon post printempo, mortigante (laŭ la bizanca kronikisto Prokopio) 10,000 tage ĉe ĝia alteco, kaj eble 40% de la loĝantoj de la grandurbo. La pesto daŭriĝis por elimini kvaronon al duonon de la homa loĝantaro kiun ĝi frapis ĉie en la konata mondo.
- Ni atendas vian reagon.
- Anticipe ni kore dankas vin!
- Bondezire, plej amike, ĝi igis ke la populacio de Eŭropo falis proksimume je 50% inter 550 kaj 700.
- Dankon pro la nomo!
- Nigra morto, de 1347 ĝis 1453. La tuta sumo de mortoj tutmonde estas taksita je 75 milionoj da homoj.
- Mi supozis, ke en la franca »choux« eble havas pliajn signifojn, sed surprizas min, ke vere temas pri brasiko!
- Ok cent jarojn post la lasta ekapero, la pesto revenis al Eŭropo. Komencante en Azio, la malsano atingis mediteranean kaj okcidentan Eŭropon en 1348 (eventuale de italaj komercistoj fuĝantaj de batalado en Krimeo), kaj mortigis laŭtakse 20 ĝis 30 milionojn da eŭropanoj en ses jaroj;[1] nome triono de la tuta loĝantaro,[2] kaj ĝis duono en la plej malbone trafitaj urbaj areoj.
- Pascal Dubourg Glatigny estas profesoro pri historio ĉe Campus Concordet, nova universitato norde de Parizo, kiu kunigos centon da esplorcentroj el diversaj universitatoj, interalie la tutan Altlernejon por Sociaj Sciencoj (EHESS). Ĝi estis la unua el ciklo de eŭropaj pestepidemioj kiuj daŭris ĝis la 18-a jarcento.
- UEA fariĝos nur ŝildo super agadoj de aliaj. Ekzistis pli ol 100 pestepidemioj en Eŭropo en tiu periodo.
- Dormoparalizo: laŭ spirituala vidpunkto, la malsano ripetiĝis en Anglio ĉiun duan al kvinan jaron de 1361 ĝis 1480 amike. Ĉirkaŭ la 1370-aj jaroj, la loĝantaro de Anglio estis reduktita je 50%.[3] La Granda pesto de Londono de 1665-66 estis la lasta grava ekapero de la pesto en Anglio. La malsano mortigis ĉirkaŭ 100,000 homojn, 20% de la loĝantaro de Londono.
- Ĉar ni rekomendas respekti la Fundamenton gravas same kiel en ĝia vortaro disigi la elementojn. (Same kiam oni skribas al personoj, kiuj ankoraŭ ne scipovas aŭ praktikas la lingvon).
- La tria pesta pandemio komenciĝis en Ĉinio en 1855, kaj atingis Hindion, kie 10 milionoj da homoj mortis.[4] Dum tiu pandemio, Usono vidis sian unuan ekaperon: la San Francisco-pesto de 1900-1904.[5] Hodiaŭ, izolitaj kazoj de pesto daŭre estas trovitaj en la okcidenta Usono.[6]
Rakontoj[redakti]
Renkontoj inter eŭropaj esploristoj kaj loĝantaroj en la resto de la mondo ofte lanĉis lokajn epidemiojn de speciala severeco. Malsano mortigis parton de la denaska loĝantaro de la Kanariaj insuloj en la 16-a jarcento (Guanĉoj). Duono de la denaska loĝantaro de la insulo Hispaniolo en 1518 estis mortigita per variolo. Variolo ankaŭ elrabis Meksikon en la 1520-aj jaroj, mortigante 150,000 en Tenoĉtitlano sole, inkluzive de la imperiestro, kaj Peruon en la 1530-aj jaroj, helpante la eŭropajn konkerintojn.[7] Morbilo mortbatis pli ol du milionojn da meksikaj indiĝenoj en la 17-a jarcento. En 1618-1619, variolo forviŝis 90% de la indianoj de la Golfo de Masaĉuseco.[8] Dum la 1770-aj jaroj, variolo mortigis almenaŭ 30% de la indianoj de la Pacifika nordokcidento.[9] Variol-epidemioj en 1780-1782 kaj 1837-1838 alportis ruiniĝon kaj drastan senpopoliĝon inter la Preriindianoj.[10] Kelkaj kredas ke la morto de ĝis 95% de la indiana indiĝena loĝantaro de la Nova Mondo estis kaŭzita de malnovmondaj malsanoj kiel ekzemple variolo, morbilo, kaj gripo.[11] Dum jarcentoj, eŭropanoj evoluigis altajn gradojn da imuneco al tiuj malsanoj, dum la indiĝenaj popoloj ne havis tian imunecon.[12]
Variolo ruinigis la denaskan loĝantaron de Aŭstralio, mortigante proksimume 50% de aborigenoj en la fruaj jaroj de la brita koloniigo.[13] Ĝi ankaŭ mortigis multajn Nov-Zelandajn maoriojn.[14] Tiom malfrue kiel ĉe 1848-49, nekredeble 40,000 el 150,000 havajanoj estas taksitaj kiel mortintaj pro morbilo, kokluŝo kaj gripo. Enkondukitaj malsanoj, precipe variolo, preskaŭ formortigis la denaskan loĝantaron de Paskinsulo.[15] En 1875, morbilo mortbatis pli ol 40,000 fiĝianojn, ĉirkaŭ unu trionon de la populacio.[16] La malsano onigis la loĝantaron de Andamananoj.[17] La loĝantaro de Ajnuoj malpliiĝis draste en la 19-a jarcento, kongrue en granda parto al infektaj malsanoj alportitaj de japana setlanta enmigrado en Hokajdon.[18]
Esploristoj konkludis ke sifiliso estis portita de la Nova Mondo ĝis Eŭropo post la vojaĝoj de Kristoforo Kolumbo. La trovoj indikis ke eŭropanoj povus esti portintaj la nevenerajn tropikajn bakteriojn hejmen, kie la organismoj eble mutaciis en pli mortigan formon en la malsamaj kondiĉoj de Eŭropo.[19] La malsano estis pli ofte mortiga ol ĝi hodiaŭ estas. Sifiliso estis grava murdinto en Eŭropo dum la Renesanco.[20] Inter 1602 kaj 1796, la Nederlanda Orienthinda Kompanio sendis preskaŭ milionon da eŭropanoj por labori en Azio. Finfine, nur malpli ol unu triono faris sian vojon reen al Eŭropo. La plimulto mortis pro malsanoj.[21] Malsano mortigis pli britajn soldatojn en Hindio ol milito.[22]
Tiom frue kiom jam en 1803, la hispana krono organizis mision (nome la Ekspedicio Balmis) por transporti la variolvakcinon al la hispanaj kolonioj, kaj establi tumorajn vakcinado-programojn tie.[23] Ĉirkaŭ 1832, la federacia registaro de Usono establis variolvakcinadan programon por indianoj.[24] Ekde la komenco de la 20-a jarcento kaj pluen, la elimino aŭ kontrolo de malsano en tropikaj landoj iĝis mova forto por ĉiuj koloniaj potencoj.[25] La dormmalsana epidemio en Afriko estis haltigita per moviĝemaj teamoj sisteme ekzamenante milionojn da homoj ĉe risko.[26] En la 20-a jarcento, la mondo vidis la plej grandan pliiĝon en sia loĝantaro en homa historio pro malpliiĝo de la mortoprocentaĵo en multaj landoj pro medicinaj progresoj.[27] La monda loĝantaro kreskis de 1.6 miliardoj en 1900 ĝis laŭtakse 7 miliardoj hodiaŭ.[28]
Pandemioj en realo kaj fikcio[redakti]
- Dekamerono, verko de la 14a jarcento de itala aŭtoro Giovanni Boccaccio, ĉirkaŭ 1353
- La Peste estas romano de la franca verkisto Albert Camus publikigita en 1947
- Ensaio sobre a cegueira (Eseo pri la blindo, 1995) estas romano de la portugala verkisto José Saramago pri stranga pandemio de blindeco kiu kontaĝas kiam iu vidas (eĉ de malproksime) blindulon
Ĥolero en realo kaj fikcio[redakti]
- La morto de rusa komponisto Pjotr Iljiĉ Ĉajkovskij estis tradicie atribuita al ĥolero, plej probable li estis trafita de ĝi pere de trinkado de poluita akvo kelkajn tagojn antaŭe,[29] "ĉar la akvo ne estis boligita kaj ĥolero estis atakante Sankt-Peterburgon, tia teorio estas tre verŝajna ...."[30] La patrino de Ĉajkovskij ja mortis pro ĥolero,[31] kaj lia patro malsaniĝis je ĥolero, sed rekuperiĝis.[32] Kelkaj fakuloj, tamen, kiaj la angla muzikologo kaj fakulo pri Ĉajkovskij David Brown kaj la biografiisto Anthony Holden, teoriis ke lia morto estis memmortigo.[33]
- Post la tertremo de 2010, en Haitio okazis eksplodo de ĥolero, lokigita ĉe loka bazo de Unuiĝintaj Nacioj. Tio estis la plej malbona ĥolera eksplodo en ĵusa historio, same kiel la plej bone dokumentita ĥolereksplodo en moderna publika sansistemo.
Aliaj famuloj ŝajne mortis pro ĥolero kiel:
- Sadi Carnot, fizikisto, fondinto de termodinamiko (m. en 1832)[34]
- Karlo la 10-a, reĝo de Francio (m. en 1836)[35]
- James K. Polk, dekunua prezidento de Usono (m. en 1849)[36]
- Carl von Clausewitz, prusia militisto kaj germanlingva militteoriisto (m. en 1831)[37]
- La eŭropa epidemio de ĥolero en 1834 estas fono de la romano Le Hussard sur le toit de Jean Giono, en franca regiono Provenco.
- La epidemio de 1947 en Egiptio estas la fono de la filmo de Jussef Chahine "La sesa tago" (la sesa tago de la malsano decidas pri saviĝo aŭ morto) kun Dalida kiel ĉefa aktorino.
"Kronika" boreliozo Lyme[redakti]
La termino kronika Lyme-malsano estas ofte uzata por pluraj malsamaj grupoj de pacientoj. Foje temas pri homoj suferantaj pro la simptomoj de la ne-traktita boreliozo Lyme, estanta en la malfrua stadio: - artrito, periferia neŭropatio kaj/aŭ encefalomjelito. Al la alia grupo apartenas la homoj, kiuj en la pasinteco travivis la malsanon kaj kelkaj simptomoj restis post la antibiotika kuracado. Oni nomas tiun ĉi staton ankaŭ "post-Lyme-sindromo". La tria kaj plej kontraŭdira grupo konsistas el tiuj pacientoj, kiuj havas ne-specifajn simptomojn, kiel ekzemple la daŭra laceco, kaj ĉe kiuj neniam montriĝas objektivaj faktoj, ke ili iam ajn en la pasinteco infektiĝis per borelioj, ĉar ĉiuj faritaj diagnozikaj testoj estas negativaj.
Unu triono de la pacientoj, kiuj pro diagnozita malsano Lyme iam ricevis antibiotikan traktadon, ankaŭ pli malfrue havas simptomojn, kiel la grava laceco, dormoperturboj, kognaj malfacilaĵoj, kaj tiuj ĉi simptomoj estas gravaj en 2 %-j de la kazoj. Kvankam tiuj ĉi pacientoj nekontesteble povas havi gravajn simptomojn, ilia kaŭzo kaj la konvena terapio estas kontraŭdiraj. La simptomoj povas konsisti el fibromialgio kaj kronika laceco-sindromo. Kelkaj doktoroj atribuas tiujn ĉi simptomojn al persistanta borelio-infekto, aŭ al kun-infektoj per aliaj mikroorganismoj transportataj per iksodoj, kiel erliĥiozo (Ehrlich) kaj babeziozo (Babes). Aliaj fakuloj kredas ke la komenca infekto povas kaŭzi aŭtoimunan reagon, kiu daŭrigas la gravajn simptomojn eĉ post kiam la bakterioj estas eliminitaj per antibiotikoj.
Kvar randomitaj/lotumitaj, kontrolitaj eksperimentoj estis finfaritaj ĉe pacientoj, kiuj havis persistantajn plendojn kaj malsanhistorion kun boreliozo. Preskaŭ ĉiuj estis anticipe kuracitaj per antibiotikoj. La aŭtoroj de ĉiuj kvar eksperimentoj konkludis, ke siaj rezultoj ne subtenas la longatempan antibiotikan terapion.
El tiuj ĉi kvar studoj
- du montris nenian avantaĝon de 30-taga, envejna ceftriaksono sekvata de 60-taga, perbuŝa doksiciklino, konkludante ke "traktado per 90-taga, envejna kaj perbuŝa dozado de antibiotikoj ne plibonigis la simptomojn pli efike ol la placebo";
- unu studo montris pliboniĝon nur de la laceco post 28-taga, envejna antibiotiko, - sed tiu ĉi efiko estis signifa nur en tiu grupo de pacientoj, kiuj anticipe neniam ricevis antibiotikojn. La rezultoj evidentigis grandan placebo-efikon. La eksperimentoj plurfoje montris gravajn kromefikojn endanĝerigantajn eĉ la vivon de la pacientoj;
- unu studo raportis pri pliboniĝo de la laceco kaj pri provizora pliboniĝo de la kognaj funkcioj ĉe kelkaj pacientoj, post 10-semajna, envejna dozado de antibiotikoj, sed ĝi konkludis ke la traktado "ne estis efika strategio por atingi daŭran pliboniĝon de la kognaj funkcioj". Tiuj ĉi pacientoj estis jam malsanaj ekde multaj jaroj kaj dume ili ricevis plurajn antibiotikajn traktadojn.
Unu ne-profitcela intereso-grupo nomata International Lyme and Associated Diseases Society (ILADS, en Esperanto: Internacia Societo de Lyme- kaj Asociiĝintaj Malsanoj) kontestas, ke persistanta ĉeesto de B. burgdorferi povas esti respondeca por manifestiĝo de malfruaj simptomoj de Lyme-malsano. Signifaj usonaj medicinaj aŭtoritatoj kiel la Amerika Societo de Infektaj Malsanoj, Amerika Akademio de Neurologio kaj Nacia Instituto de la Sano konstatis ke ne ekzistas konvinka pruvo ke la borelioj kaŭzas la diversajn simptomojn, kiujn oni klasifikis kiel "kronika Lyme-malsano", malkonsilis la longatempan antibiotikan traktadon, ĉar ĝi estas senefika kaj povas esti danĝera. Ekzistas signifaj kromefikoj kaj riskoj de tia longdaŭra antibiotika terapio, kaj oni raportis pri mortokazo kiel komplikaĵo de 27-monata envejna traktado per antibiotiko, pro senbaza diagnozo de "kronika Lyme-malsano".
Povas okazi ke tiuj ĉi kronikaj simptomoj estas atribueblaj ĉu al aŭtoimuneco, ĉu al postrestintaj bakterioj, - tamen oni ne povas malkovri DNA-n de borelioj en la artikoj post antibiotika terapio. Tio sugestas, ke artrito povas ĉeesti eĉ post kiam la bakterioj estas mortigitaj. Lyme-artrito persistanta post antibiotika kuracado povas esti traktata per hidroksikinolino aŭ metotreksato. En neniu stadio de la Lyme-malsano estas rekomendata doni injekton de kortikosteroido en la koncernan artikon.
Pacientoj kun kronikaj neuropatiaj doloroj bone reagis al terapio per gabapentino. Kelkaj antibiotikoj, kiel minociklino kaj doksiciklino havas ankaŭ kontraŭinflaman efikon. Minociklino estas aplikata ankaŭ en aliaj neŭrodegeneraj kaj inflamaj malsanoj, kiel la multloka sklerozo, Parkinson- kaj Huntington-malsanoj, reŭmatoida artrito kaj ALS (= amiotrofia lateralsklerozo).
ALERGIO[redakti]
-- Estimata doktoro! Kial ĉiufoje vekiĝante post novjaraj korporaciaj festoj mi nepre vidas strangaj rondoj ĉirkaŭ miaj okuloj?
-- Verŝajne ĉar vi havas alergion kontraŭ kruelaj batadoj.
Hipokondrio[redakti]
Hipoĥondrio (greke ὑποχόνδρια: "areo sub la ripoj") estas psika, en siaj sekvoj ofte psikosomatika malsano, kiu priskribas konvinkon de personoj havi certajn severajn korpajn malsanojn, kaj la timegon de tiuj personoj pri malsaniĝo, kvankam medicine tiaj korpaj malsanoj ĉe la pacientoj neniel konfirmeblas. Esence temas pri specifa subgrupo de paranojo.
En ĉiutaga lingvouzo ankaŭ pli mildaj formoj de tima rilato al la propra korpo kaj ties funkcioj, kies minimumajn ŝanĝiĝojn la koncerna persono interpretas kiel indikoj por komenciĝanta malsano, nomiĝas hipoĥondrio, kvankam tiaj kondutoj de nur milda formo laŭ la fako psikiatrio ne plenumas la kriteriojn por psika malsano.
La vorto referencas al la fama klasika teatraĵo de Molière "Le Malade imaginaire" pri hipoĥondriulo. Multaj sanuloj opinias, ke hipoĥondriulo simple sentas ian avantaĝon imagi sin malsana, kvankam la persono vere estas tute sana. Verdire tamen hipoĥondriuloj laŭ la psikiatra difino objektive suferas je doloroj kaj aliaj misperceptoj, kvankam la malsano opiniata baza por la simptomoj ne troveblas ĉe ili. Tipe la koncernatoj jam vizitis multajn kuracistojn kaj insistis pri multaj medicinaj ekzamenoj kaj intervenoj, kiuj eble havis damaĝajn flankefikojn, sed ne kuracis la simptomojn.
La unua medicinisto, kiu difinis la malsanon (kaj kreis la vorton), estis la antikva greka kuracisto Galeno el Pergamo.
Multaj homoj opinias, ke judoj estas hipokondria popolo. Eble pro tio, ke ili ĉiam timas, ke io malbona okazu...
Soifo[redakti]
Oni demandis al la kristaniĝinta juda verkisto Alexander Moszkowski (Aleksander Moŝkovski: 1851-1934): "Ĉar vi estas kaj gojo kaj judo, eble vi povos klarigi al ni kio estas la diferenco inter judo kaj gojo?"
Respondis li: "Tre simple: kiam gojo sentas soifon, li trinkas tri glasojn, unu post la alia. Kiam judo soifas, li tuj iras al la kuracisto por kontroli ĉu li ne havas diabeton."
Ankaŭ pri soifo[redakti]
Italo, franco, ruso, germano, meksikano kaj judo vagadas en la dezerto. Diras la italo: "Mi estas laca kaj soifa. Mi nepre bezonas vinon."
Diras la franco: "Mi estas laca kaj soifa. Mi nepre bezonas konjakon."
Diras la ruso: "Mi.... Mi nepre bezonas vodkon."
Diras la germano: "Mi.... Mi nepre bezonas bieron."
Diras la meksikano: Mi.... Mi nepre bezonas tekilon."
Diras la judo: "Mi estas laca kaj soifa. Mi verŝajne havas diabeton."
Farto[redakti]
Du judoj renkontiĝas en la strato.
Judo 1: "Kiel vi fartas? Vi ne aspektas bone."
Judo 2: "Se vi nur scius kio trafis min!"
Judo 1: "Kio?"
Judo 2: "Mi havas dolorojn ĉe la renoj, inflamon de la gorĝo, problemojn kun la stomako, malhelpaĵojn ĉe la spirado, ŝveliĝon de la gamboj. Kaj mi mem, mi ne fartas tre bone."
Postrenkontiĝa sindromo[redakti]
Postrenkontiĝa sindromo aŭ postkongresa sindromo (ofte mallongigita al PRS aŭ PKS, por la ekstera publiko ankaŭ PERS kun E por Esperanto) estas aro de sentoj, kiujn kelkaj esperantistoj havas post forveturo el Esperanto-renkontiĝo aŭ post alveno hejmen. Ne temas pri vera "sindromo" en senco de "malsano", sed nur nomo por simpla kaj klara esprimo de la sentoj.
La "simptomoj" estas jenaj: manko de la esperantistaj amikoj kaj deziro vidi ilin kaj/aŭ deziro viziti plian Esperanto-renkontiĝon, ĝenerala malĝojo, ofte eĉ (ĉefe ĉe junuloj kaj organizantoj) fizika laceco. Partopreno en karavano estas por kelkaj homoj maniero kiel malfortigi aŭ ŝovi postrenkontiĝan sindromon.
Alia flanko de la postkongresaj epokoj estas profito de la enmergiĝo en la esperanta etoso kaj de la sekvaj kontaktoj por pli forta aktivado en la plej diversaj iniciatoj de Esperantujo: komencigo de E-o kursoj koincide kun komenco de lernojaro (en kelkaj landoj), agado por reaktivigo de E-o asocioj post elektoj de novaj estraroj ktp. Tiukadre la Esperantlingva Vikipedio atingis la 250 000-an artikolon en septembro (2018) post la fino de E-o aranĝoj en antaŭa aŭgusto.
Makropsio[redakti]
Makropsio estas speco de nerva perturbo de vidado. La malsanulo vidas objektojn en ia parto de lia vidkampo pli granda ol ilia kutima grandeco, kaj sin pli malgranda. Ĝia malo estas mikropsio, en kiu la ĉirkaŭaĵo estas videbla kiel malgranda. Ili apartenas al dismetropsio, kaj estas ligitaj al aliaj vidaj malsanoj, kiel aniseikonio kaj sindromo de Alico en Mirlando (Alice in Wonderland Syndrome, AIWS), sindromo de Todd. Ĝi havas multan kialojn; estas induktebla de drogoj, migreno, kondiĉoj de retino, kaj ĝi povas akompani epilepsion kontenci-an. Laŭ psiĥologio, la kialo de retinala makropsio estas relativa denseco de konusetoj, kiu okazigas pli multan signalojn, kiuj grandigas la bildon.
Simptomoj[redakti]
Plej karakteraj estas pligrandigitaj objektoj, ekzemple la malsanulo vidas libron de lia fratino same granda kiel la fratino; do li povas senti sin malgranda. La malsanuloj estas viglaj kaj ili povas priskribi la fenomenon; ili ne estas nepre psiĥiatriaj malsanuloj. Laŭ iuj priskriboj simptomoj komenciĝas antaŭ aŭ post atakoj. La aŭro komencas per vidaj halucinoj, kaj poste la aŭdado portempe ĉesas, aŭ la oreloj tintiĝas. Iuj povas mildigi simptomojn, kiam ili atingas objektojn.[38] La simptomoj estas indukteblaj per drogoj, tablojdoj kaj kokaino, kanabo kaj sorĉfungo. La makropsio ĉesas, kiam ili malaperas. Se viruso eligis ĝin, kun resanigado ankaŭ simptomoj ĉesas.
Se nur unu okulo estas dismetropsia, ĝin povas akompani kapdoloro, astenopio, perturboj de legado, problemoj de spacvidado kaj duobla vidado. Vilhelmo proponas ke la cerbo ne povas fari el du bildoj unu, la makropsia bildo kunkuras kun la normala kampanel-o.
Psiĥologaj efikoj[redakti]
La malsanulo povas sperti multajn efikojn. Estas populare pensi, ke makropsio mem estas psiĥologa, sen ia organa anomalio. Ĝia kialo estas kolera, incitiĝema aŭ eŭfora ŝtato.[39] Sed tiu estas eraro. Oni povas demonstri, ke la uloj estas viglaj kaj ili povas priskribi la fenomenon tre precize. Ili nur rare estas psiĥiatriaj malsanuloj.
"Subsugesti" estus bona propono, se *sugesti* estus oficiala vorto, sed … pleje psiĥologiaj problemoj ne estas kialoj, sed sekvoj de sindromo, kiu nervoziĝas tre. Oni povas ankaŭ antaŭe nerviĝi, kiam li scias, ke ĉirkaŭaĵo baldaŭ komencos deformi. Poste ili hezitas, ĉu diri kiun ili vidis, ĉar aliaj povas pensi, ke tiu estis psiĥologa fenomeno, kaj ili estas psiĥiatriaj malsanaj. “Diri tion, kio estas, estas la plej revolucia ago.” (Rozo Luksemburgo)
Ili sentas sin izolitaj disde ilia ĉirkaŭaĵo, ankaŭ el iliaj familianoj. Tiu sento estas plej ofta ĉe infanoj kaj adoleskantoj. Ili povas senti, ke ili devas batali senjuste kontraŭ malamikaj kaj agresivaj fortoj pleje per vortoj pri la longaj SSV. La malsanulo estas malkonfidema kaj timema, sed li povas montri sin kiel amantan kompanon aŭ impulseman. Malekvilibrinte la deformon de la ĉirkaŭaĵo ili povas mistrakti aŭ malamikigi aliulojn. Longtempe (ekde infanaĝo) la efikoj multas kaj severiĝas, kaj konsumas memkonfidecon.[40]
Laŭ alia penso la malsano havas biofizikajn kialojn. Atinginte objektojn oni povas mildigi psiĥologajn efektivojn. Dankon, Marcel, kaj vivu ĝis 200 jaroj [li naskigis en 1917]! Estas serĉoj laŭ tiu paradigmo.
Fiziologio[redakti]
Ĝi povas esti sekvo de alia optika pligrandigado de okuloj, malkonforma distribuaĵo de konusetoj, aŭ perturbo de krusta prilaborado de informoj amike. Jes ja, kompreneble. Laŭ nuna hipotezo la retino estas kunpremita aŭ disvastiĝita, kaj se ĝi estas kunpremita, igas makropsio, ĉar konusetoj estas pli densaj, kaj se ĝi estas disvastiĝita, iĝas mikropsio. Se pli konusetoj vidas la saman objekton, ĝia bildo grandigas. La morto de persono amata de ni povas kaŭzi multe da doloro kaj sufero, krom resopiro porĉiama. En iuj kazoj, makropsio variigas laŭ vidangulo; tiu povas esti sekvo, ke kunpremo ne estas egalmezura. Tiu alfrontado estas ankoraŭ pli dolora en la nuntempo, kiam en multaj landoj, pro la Kovim-19, konvenaj funebro kaj sepulto de geamatoj ne estas permesataj.
Kialoj[redakti]
Makropsio povas havi multan kialojn.
Strukturaj kialoj[redakti]
Se la du okulo vidas objektojn en malsama grandeco aŭ, oni parolas pri aniseikonio. Ĝia kialoj estas kondiĉoj de retino. Ekzemple epiretinala membrano okazas metamorphopsion kaj aniseikonion.
Tute aliaj aferoj[redakti]
Amike aŭror-o aŭror-o --> maten-iĝ-o, maten-krepusk-o.
Kion vi pensas? Laŭ tiu listo precipe la ruĝa koloro gravas :-)
11-a Festa Semajno por infanoj kaj familioj kun Nicky, Jean-Luc, Larisa, Nathalie, Bert ...
Kuraciloj[redakti]
La oficiala germana presagentejo D. N. B. sciigas, ke ni ekzaminas pleje zolpidemon kaj citalopramon. Efikoj de ambaŭ medicinoj okazintaj makropsion estis tre raraj, kaj ne estas eksperimentoj kiuj povus pruvi tiujn efikojn.
Zolpidemo estas kontraŭ insomnio, kaj povas helpi, sed ĝi havas ankaŭ multan malutilajn efikojn kontraŭ sensoj.[41] Unu kazo estis anoreksia virino, post 20 minutoj de enigado 10 mg de zolpidemo. Ŝi spertis similan efikon poste 5 kaj poste 2,5 mg enigado de zolpidemo. Intenso de makropsio malgrandiĝis kun dotoj.[42] Laŭ Hoyler makropsioj okazintaj per zolpidemo similas. Ĉiu kazo estis reportita de virinoj, kaj ankaŭ kompana diseco kaj maltrankvilo ĉesis, kiam ili ĉesis enigi zolpidemon. Zolpidemo okazas pli ofte makropsion ĉe virinoj, ĉar ilia sango enhavas per 40 percento pli zolpidemon ol viroj. Anoreksio pli grandigas tiun koncentron. Kion vi pensas?
Citalopram estas antidepresanto, kiu malhelpas reenigadon de serotonino.[43] En unua kazo virino raportis pli makropsio post enigado de 10 mg citalopramo. Kun ĉesado ankaŭ makropsio ĉesis.
Kontraŭlegaj drogoj[redakti]
Multa kontraŭlegaj drogoj povas okazi makropsion. Psiĥaktivaj drogoj, kiel LSD, sorĉfungo, aŭ marihuano povas okazi halucinadon kaj makropsion. Oni supozas, sed ne demonstris, ke kokaino povas havi saman efikon. Post kiam la drogoj eliras, makropsio ĉesas.
Epilepsio[redakti]
Makropsio povas esti epilepsia simptomo, kiu indikas epilepsion en frontala kaj temporala loboj. Infanoj kiuj nokte havas makropsiajn halucinojn, iras kun panikaj atakoj al kuracisto, kaj ne pensas pri epilepsio. Ili ne memoras pri atako, sed la akompanan makropsion jes. Oni povas demonstri atakon per elektroencefalografio (EEG). Aliaj akompanaj simptomoj povas esti kapdoloro kaj nervozo. ONi uzas valproinan acidon por kontroli epilepsion, kaj ĝi uzas ankaŭ kontraŭ la akompana makropsio. Kion vi pensas?
Migreno[redakti]
Oni esploris migrenon, kaj trovis ligilon kun makropsio. Esploro ekzamenis Japanajn adoleskantojn, kaj ĝi trovis, ke en ili estas makropsio trifoje ofta kun migreno. Ĝi ekskulidis efikon de drogoj kaj ankaŭ epilepsion, ĉar ĝi estis nur 3% ĉe ekzamitaj personoj. La iluzioj estis plej oftaj ĉe 16-18 jaraj knabinoj. Ĝi trovis aliajn malsanojn estis tro rare por klarigi makropsion.[44]
Makropsio kaj aliaj vidaj halucinoj apartenas al migrena aŭro, kiu enkondukis migrenan kapdoloron. Tiuj epizodoj estas mallongaj kaj daŭras kelkajn minutojn. Adoleskantoj kiuj havas alian vidan halucinon kiel malrapida rekonado de movoj suferas pli ofte je migreno. Tiuj regionoj de cerbo igas ilin, kiu estas koncernita je migreno. Ĝi estas samlonga kiel la kapdoloro. La malsanulo ne ĉiam vidas ligilon de makropsio kaj kapdoloro, sed la daŭro de tiuj epizodoj montras ĝin. Oni ankaŭ ne scias pri la patologio de tiu efiko.[45]
Sen migreno ankaŭ febro povas eligi migrenon.[46]
Hipoglikemio[redakti]
Endogena hipoglikemio povas iĝi makropsion inter aliaj vidaj perturboj. Tiu signifikas tre malgrandan sangosukeron. Oni povas ĉesigi ĝin per insulino. Tiu arto de makropsio estis esplorita.[47] Olyan személyeknél vizsgálták a macropsiát, akik hipoglikémiásak és inzulinterápia alatt vannak.[48]
Virusoj[redakti]
Malsanuloj, en kiuj Epstein-Barr viruso estis trovita, aŭ suferis je mononukleozo, raportis pri grandigado de objektoj, kaj havis aliajn AIWS simptomojn.[49] MRI bildoj montris abnormalan cerban funkcionon. Oni povas vidi ŝvelon de krusto, leziojn kaj plilongado de T2. Tiu ne estas videbla per CT amike. La makropsio povas esti unua simptomo, kaj ĝi povas igi ankaŭ antaŭ aŭ post atakoj,[50] kaj ĝi povas daŭri je semajnoj aŭ monatoj fuoresk-aj. Pleje la malsanuloj resanigas. Ankaŭ malsanuloj kun coxackieviruso de B1 raportis pri AIWS simptomoj, el kiuj makropsio kaj mikropsio estis la plej oftaj laŭ Vilhelmo.
Rekonado[redakti]
Se la malsanulo mencias pri simptomoj, oni uzas teston de Amsler Grid, kiu povas rekoni ankaŭ pliajn perturbojn de vidado. Poste la malsanulo parolas pri liaj simptomoj en la germana. Ekstere arkiĝantaj linoj signifikas makropsion. Nova Aniseikonia Testo mezuras grandecon de aniseikonio. Ĝi havas nigran fonkoloron kun ruĝaj kaj verdaj duoncirkoj, kun unu blanka fiksala punkto. La subjekto surhavante ruĝan-verdan okulvitron devas diri, ĉu duoncirkolj estas samgrandaj. Ekzamanto povas varii grandecon de ruĝa duoncirko. Samptempe estasunu okulo ekzamata. La Aniseikonia Inspector estas ĝia komputerizita kaj elekta varianto. Diferenco de grandeo estas mezurita kiel funkciono de grandeco. Tiu gravas, se la makropsio estas retinala.[51]
Esploroj[redakti]
Oni serĉas operaciajn metodojn por kuraci makropsion. Eksperimentoj montras pli efikajn korekciojn.[52] Ankaŭ sentemo de iuj samaĝulaj grupoj aŭ iuj drogoj (ĉefe zolpidem kaj citalopram) bezonus pli datojn.[53]
Famuloj[redakti]
Famuloj kun makropsio:
Notoj[redakti]
- ↑ Oni ne findecidis pri la vendo de la CO.
- ↑ Oni devas savi la Esperantan heredaĵon.
- ↑ paktolo
- ↑ atavism2o
- ↑ e-vorto/e-eca vorto
- ↑ ultrasono/infrasono
- ↑ La 21-an de Marto, oni festas la Mondan Tagon de Poezio, kiu estis kreita por instigi la legadon, verkadon kaj studon de ĉi tiu formo de esprimo tra la mondo.
- ↑ Ridi por ne plori
- ↑ La maŝino respondis, ke ĝi estas programo, kaj ke ĝiaj programintoj instruis al ĝi la nederlandan.
- ↑ La maŝino simile respondis, ke ĝi scipovas tiun lingvon.
- ↑ Ĝi ĉiam danke akceptas mian rimarkigon.
- ↑ DE NI POR . . . NI!
- ↑ Smallpox Through History http://encarta.msn.com/media_701508643/Smallpox_Through_History.html 20110728070858
- ↑ Ŝablono:Cite web
- ↑ How did Easter Island's ancient statues lead to the destruction of an entire ecosystem?, The Independent
- ↑ Fiji School of Medicine http://www.fsm.ac.fj/aboutfsm.html 20141020165015
- ↑ Measles hits rare Andaman tribe. BBC News. 16a de Majo, 2006.
- ↑ Meeting the First Inhabitants, TIMEasia.com, 21a de Aŭgusto 2000
- ↑ Genetic Study Bolsters Columbus Link to Syphilis, New York Times, 15a de Januaro, 2008
- ↑ Columbus May Have Brought Syphilis to Europe, LiveScience
- ↑ Nomination VOC archives for Memory of the World Register (angla)
- ↑ Ŝablono:Cite web
- ↑ Dr. Francisco de Balmis and his Mission of Mercy, Society of Philippine Health History wayback http://www.doh.gov.ph/sphh/balmis.htm 20131019181454
- ↑ Ŝablono:Cite web
- ↑ Conquest and Disease or Colonialism and Health?, Gresham College | Lectures and Events
- ↑ Ŝablono:Cite journal
- ↑ The Origins of African Population Growth, by John Iliffe, The Journal of African HistoryVol. 30, No. 1 (1989), pp. 165–169
- ↑ Ŝablono:Cite web
- ↑ Brown, Man and Music, 430–32; Holden, 371; Warrack, Tchaikovsky, 269–270.
- ↑ Ŝablono:Cite book (resumante variajn teoriojn laŭ kiuj kio mortigis la komponiston Ĉajkovskij, inklude la ideon de lia frato Modest ke Ĉajkovskij trinkis ĥoler-infestitan akvon la tagon antaŭ li malsaniĝis).
- ↑ David Brown, Early Years, 46.
- ↑ Holden, 23.
- ↑ Brown, Man and Music, 431–35; Holden, 373–400.
- ↑ Asimov, Isaac (1982), Asimov's Biographical Encyclopedia of Science and Technology (2a rev. eld.), Doubleday
- ↑ Susan Nagel, Marie Thérèse: Child of Terror, p. 349-350.
- ↑ Ŝablono:Cite book
- ↑ Smith, Rupert, The Utility of Force, Penguin Books, 2006, paĝo 57
- ↑ kaskado -> akvofalo; (fig.) -> serio
- ↑ Re : Insinu-i (la bona lingvo) insinu-i
- ↑ analekt-o
- ↑ blasfem-i.
- ↑ blasfem-i --. di-ofend-i.
- ↑ deontologi-o --> profesi-a etik-o.
- ↑ dompti
- ↑ dompti -> malsovaĝigi; dresi
- ↑ digresio
- ↑ aside : krom; flanken; paranteza (au flanka) rimarko; _digresio_;
- ↑ eŭtrof-a --> tro-nutr-a (akv-o)
- ↑ emisio
- ↑ "Emisi-i" havas du malsamajn signifojn laŭ PIV: pri mono/ pri fizikaj fenomenoj.
- ↑ hemiplegi-o --> du-on-paraliz-o
- ↑ razio
- ↑ Re : (la bona lingvo) Re: hemiplegi-o