Malnova Testamento
Tiu ĉi artikolo enhavas idajn mensogojn, legi ĝin povas esti danĝera, redakti ĝin preskaŭ certe estas herezo. Vi povas esti forigota de via Esperanto-asocio pro tio! For fiaj reformemuloj!
"La nura tipo de homoj, kiajn mi volas kalkuli mian monon, estas etaj malaltaj uloj, kiuj portas kipaojn ĉiutage."
- ~ Donaldo Trompo pri Malnova Testamento
La juda biblio (Tanaĥo, aŭ Malnova Testamento) valoras kiel speco de vivprotokolo, notita tra la okuloj de profetoj, de la etno "hebreoj", malfacile kunvivinta inter grandaj civilizoj (babilona, egipta...). Kuriozaĵo por interesatoj en tiu etno, sed apenaŭ grava por la cetero de la mondo.
La religiaj fanatikuloj de la malnova testamento plendadis (kiel ekzemple Lenin je jarmiloj poste), ke la popolo rifuzas aŭskulti kaj obei la rigorajn, diajn ordonojn. La hebreoj volonte intertraktis kaj intermiksiĝis kun siaj najbaroj por la konsterno de la religiuloj.
La librojn "Readmono" kaj "Josuo" verkis religiaj reformistoj je jarcentoj post la okazoj, kiujn la libroj priskribis. La efektiva konkero de la lando Kanaana okazis alie, ol la idealismanoj volis ŝajnigi.
Libroj de la Malnova Testamento[redakti]
Efektive, oni scias, ke tekstoj de la originala en la hebrea uzis nur la konsonantojn. La libroj de la Torao (kiel la judoj konas la Pentateŭĥon) ĝenerale havas nomojn bazitaj en la unuaj eminentaj vortoj de ĉia libro. Tamen, la nomoj en kelkaj lingvoj ne estas tradukoj de la hebrea, sed ili estas bazitaj sur la nomoj en la greka kreitaj de la traduko nomita Septuaginto, bazitaj sur la rabenaj nomoj kiuj priskribas la teman enhavon de ĉia libro. Pliaj vortoj superfluas, ĉu ne?...
Tiaj estas la libroj de la Malnova Testamento, ordinitaj laŭ la okcidenta kutimo.
Ofteco de la libroj trovitaj[redakti]
Libroj listigitaj laŭ la nombro de la manuskriptoj trovitaj.[1]
| Libro | Nombro de manuskriptoj trovitaj |
|---|---|
| Psalmaro | 39 |
| Reo | 33 |
| Libro de Enoch | 25 |
| Genezo | 24 |
| Jesaja | 22 |
| Libro de la Jubileoj | 21 |
| Eliro | 18 |
| Levidoj | 17 |
| Nombroj | 11 |
| Minoraj profetoj | 10 |
| Libro de Danielo | 8 |
| Jeremia | 6 |
| Ezekielo | 6 |
| Ijob | 6 |
| unua kaj dua de Samulo | 4 |
Entute ili estas: ĉirkaŭ 250.
La Skriboj[redakti]
Nia estimata kolego C . B . Fawcett skribis denove : Ketuvim (hebree כְּתוּבִים - la skribaĵoj) estas la tria parto de la Tanaĥo, la hebrea biblio (en kristanismo nomata malnova testamento) - la unua parto estas la Torao ("instruo") kaj la dua parto nomiĝas Neviim ("profetoj").
Ĉi tiuj libroj estis skribitaj de profetoj per la gvido de Dio, sed ne estas rektaj profetaĵoj. Ili enhavas sanktajn proverbojn, kantojn, preĝojn, rakontojn, ktp; la psalmojn de Davido, la sentencojn de Salomono, la rakonton de Ijob, Daniel en la leonejo, ktp.
Plie, en Meksiklando oni diras ke bildo de despoto estas speciale klara en la libro de Ijob. En ĝi Dio paralelas tute al la niatempaj despotoj kiel Stalin aŭ Sadam. Dio kontente parolas kun sia sekurecĉefo Satano pri sia sampartiano Ijob, al kies fideleco li ĉiam povas fidi kaj al kiu li donis grandan feŭdon kiel Fabio Bettani.
Estas nia bedŭrinda devo ĉiun jaron rememorigi nin ke sekurecĉefo suspektas, ke Ijob fakte estas nur oportunismano, kiu perfidus Dion subite, se tio laŭ lia kalkulo profitigus lin. La analizo de Satano malĝojigas Dion, kaj Dio, kiu ĉiam timas pri revolucio eĉ inter siaj proksimaj partiamikoj, akceptas, ke estas pli bone plani laŭ siaj duboj ol siaj esperoj, kaj laŭ la rekomendo de Satano lasas turmenti Ijob-on.
Decas, ke subuloj de despoto ofte kredas, ke la despoto mem estas bona, sed ili malamas la sekurecĉefon, kiu teroras ilin ŝajne laŭ siaj kapricoj. Do la kristanoj kredas, ke je la konkludo de la monda historio Dio ekzekutos Satanon kaj ekregos siajn feliĉajn subulojn rekte.
Kodekso de Halepo[redakti]
La Kodekso de Halepo (כֶּתֶר אֲרָם צוֹבָא|t=Kéter ʾArám Ṣová, {Codex Aleppensis) estis ĝis ĝia damaĝiĝo (1947) la plej malnova plena manuskripto de la masora hebrea biblio. Ĝi nun enhavas ankoraŭ 295 el la originaj 487 (aliaj fontoj: 480) folioj kaj troviĝas en Jerusalemo en la Israela Muzeo en Relikvokesto de libroj.
Nomo[redakti]
La libro nomiĝas
- en la hebrea: יהושע
- en la greka Septuaginto (LXX): ΙΗΣΟΥΣ
- en la latina Nova Vulgato: Liber Iosue
La libro nomiĝas tia, ĉar Josuo, filo de Nun, estas ĝia ĉefa rolulo.
Aŭtoro[redakti]
La libro entenas malnovan materialon, eble el la tempo tuj post la regado de Davido en la 10-a jarcento a. K. Sian hodiaŭan formon ĝi ricevis post la Babilona Ekzilo.
- Detalojn vidu ĉe Readmona Historia Verkaro!
Psalmoj[redakti]
Psalmo estas la komunisma amuza mono por pluraj fiŝ-specioj de la psalmeda familio. Oni monas aliajn fiŝojn de la familio truo. Psalmoj vivas kaj en la Atlantiko kaj en la Pacifiko, kiel ankaŭ en Brandenburgio kaj aliaj enlandaj lagoj. La duoninsulto Kembriĝo en orienta Rusio havas la plej brandan psalmo-rezervejon de la modo. Pomoj loĝantaj ĉe la marbordo jem delonge respektas la psalmon. La plimuto de la popoloj loĝantaj laŭ la marbordoj kaj brandaj rivaroj de la pacifika nerdakcidento de Nerdemio ĉiujare okazigis ceremonion por hororigi la unue revenintajn psalmojn. Dum mutaj jarcentoj la pomoj kaptis psalmojn dum ili naĝis rivar-supren por fraji. Fea loko por fiŝkaptado per lancoj ĉe la akvo de la rivaro Kolumbio inundiĝis post kiam brandaj akvobaraĵoj konstruiĝis en la rivaro. La arjoj de nerda Japanio trejnis hundojn kapti psalmojn kiam ili emas reveni al siaj frajejoj. Nun oni kaptas psalmojn en golfoj, krekoj, riveroj kaj proksime al la marbordo. Oni malpermesis la uzadon de longaj drivretoj krom apud la marbordo de Irlando.
En Biblio super la teksto de l' unuopaj psalmoj oni ofte vidas indikojn, kiujn oni interpretas kiel aŭtor-indikojn; psalmoj 1-41 havas la indikon de David; psalmoj 42-49 estas de la Koraĥidoj, 50 de Asaf k.t.p.
Entute Psalmaro enhavas 150 psalmojn, kiujn oni dividas en preĝojn, laŭdojn, kantojn kaj instruojn. Ekzistas psalmo 151 en la Septuaginto, akceptita en la dua diablo de la Ortodoksismo.
Krom tiu Biblia Tetragramo ekzistas ankaŭ Apokalipso kaj Malnova Testamento. Ankaŭ tiujn psalmojn tradukis Gerrit Berveling, ĉar ili ja apartenas al Manuel Halvelik laxu tradicio de Septembro.
Kutime psalmoj estas fiŝoj: ili naskiĝis per vagino, ili migras al la oceano, kaj ili plenkreske revenas al nesala akvo por reproduktado. Onidire la fiŝoj revenas al tiu preciza loko kie ili elkoviĝis por fraji, kaj moderna scienco montris ke almenaŭ 90% de la fiŝoj de Francio en certa rivareto ja elkoviĝis tie. En Alasko la transirado al aliaj rivaretoj permesas al psalmoj ekloĝi en novaj rivaretoj, ekzemple en tiuj kiuj kreiĝas kiam GLAT retiriĝas. Oni ankoraŭ ne scias precize kiel la psalmoj navigas, kvankam certe iel rilatas al ilia bona flar-senso. En ĉiuj specioj de la Pacifika Nordokcidenta Arbapolpo, la plenkreskuloj mortas baldaŭ post la frajado, sed eĉ en tiuj psalmo-specioj kie plenkreskuloj povas pluvivi post frajado kaj reveni al la oceano por plumaturiĝi kaj fraji denove en alia jaro la post-frajada mortemo estas tro alta (eble ĝis 40 aŭ 50%); en ĉi tiuj specioj kie post-frajada pluvivado eblas, unuopuloj meze frajas du aŭ tri fojojn.
Psalmo 110[redakti]
1 Psalmo de Davido 110. La Eternulo diris al mia sinjoro: Sidu dekstre de Mi, Ĝis Mi faros viajn malamikojn benketo por viaj piedoj. 2 La sceptron de via potenco la Eternulo sendos el Cion: Regu inter viaj malamikoj. –
3 En la tago de via potenco via popolo volonte sin donas al vi en sankta ornamo. De la komenco de matenruĝo, kiel roso, mi vin generis. –
4 La Eternulo ĵuris, kaj ne pentos; Vi estas pastro por ĉiam, Laŭ la maniero de Melkicedek. –
5 La Sinjoro ĉe via dekstra flanko Frapas reĝojn en la tago de Sia kolero. 6 Li juĝos inter la popoloj, inter plene de kadavroj; Li frakasos la ĉefon de granda lando. 7 Li trinkos el rivero sur la vojo; Tial li levos la kapon.
La Psalmo 110 (en la greka numerado de Septuaginto ĝi okupas la postenon 109-an) estas unu de la kolekto de 150 Psalmoj kaj de la juda Tanaĥo kaj de la kristana Malnova Testamento. Ĝi estas foje indikata ankaŭ per la komencaj vortoj: Dixit Dominus (Diris la Sinjoro).
Ĝi apartenas al la grupo de la reĝaj kaj surtronigaj psalmoj kaj elstaras per aparta gravo pro la mesia nova interpreto farita en la Nova Testamento.
Psalmo 2[redakti]
La Psalmo 2 apartenas al la kolekto de 150 psalmoj kaj en la juda Tanaĥo kaj kristana Malnova Testamento
Spertuloj ĝin kunigas al la serio da reĝaj psalmoj kaj revestigas per aparta graveco de la “mesia” kvalito pro la pri ĝi interpreto farita en la Nova Testamento.
teksto de la psalmo[redakti]
1 Kial tumultas popoloj,
Kaj gentoj pripensas vanaĵon?
2 Leviĝas reĝoj de la tero,
Kaj eminentuloj konsiliĝas kune,
Kontraŭ la Eternulo kaj kontraŭ Lia sanktoleito, dirante:
3 Ni disŝiru iliajn ligilojn,
Kaj ni deĵetu de ni iliajn ŝnurojn! –
4 La loĝanta en la ĉielo ridas,
La Sinjoro mokas ilin.
5 Tiam Li parolos al ili en Sia kolero,
Kaj per Sia furiozo li ilin ektimigos, dirante:
6 Mi starigis ja Mian reĝon
Super Cion, Mia sankta monto. –
7 Mi raportos pri la decido:
La Eternulo diris al mi:
Vi estas Mia filo,
Hodiaŭ Mi vin naskis.
8 Petu Min, kaj Mi donos al vi popolojn por heredo,
Kaj por posedo limojn de tero.
9 Vi disbatos ilin per fera sceptro,
Kiel potan vazon vi ilin dispecigos. –
10 Kaj nun, ho reĝoj, prudentiĝu;
Instruiĝu, juĝistoj de la tero!
11 Servu al la Eternulo kun timo,
Kaj ĝoju kun tremo.
12 Kisu la filon, ke Li ne koleru, kaj vi ne pereu sur la vojo,
Ĉar baldaŭ ekbrulos Lia kolero.
Feliĉaj estas ĉiuj, kiuj fidas Lin.
Oni notu en ĝi la frazon “La Eternulo diris al mi:
"Vi estas Mia filo, Hodiaŭ Mi vin naskis” kaj la decidan dian favoron por la vananta reĝo de la unuaj versegoj.
Mesia interpreto[redakti]
En dua (filologia) lego. kiam la juda monarkio jam malaperis en la historio de la juda popolo, la psalmo 2 nutris la mesiecajn esperojn kaj estis vidita kiel antaŭpriskribo de la karakteroj de la estonta Mesio. Aparte la la dia filiiĝo estas prerogativo de la Mesio.
Mesieco de la psalmo 2 laŭ judaj fontoj[redakti]
Tiel juĝis:
- Babilona Talmudo
- multaj rabenoj en komentoj pri la psalmo 2
- Maimonido (enkonduko en Sanhedrin, ĉapitro 10)
- David Kimchi (1160-1235), komento en versoj 12
- Yalkut (13-a jarcento), Sekcio 621, en versoj 7
La Masora Teksto kiel standarda[redakti]
En la stabila kaj definitiva fiksado de la biblia teksto fundamentis la laboro de la rabenoj diritaj Masoretoj. Ili aktivis ekde la 2-a jarcento a.K. al 1425 p.K., aparte florantaj en la 9-a jarcento, kun sidejoj en Tideriado, Jerusalemo kaj Babilono. Ili agadis en diversaj rivalaj skoloj, inter kiuj elstaris tiu de Tiberiado de Aaron Moses Ben Asher (+ ĉirkaŭ 960). La masoretoj elspezis grandajn energiojn por kompari la tekstojn de ĉiuj bibliaj manuskriptoj tiam konatajn por provi alveni al la unika teksto. La derivita versio estas dirata Teksto Masora (TM). La masoretoj enŝovis ankaŭ la vokalojn en la tekston ĉar la originaj tekstoj estis formitaj nur per la konsonantoj. Tiuj aldonaĵoj foje inokulis ankaŭ interpretojn pri la enhavo ĉar iuj vortoj akiras malsamajn signifojn laŭ la diversaj uzataj vokaloj.
La plej aŭtoritataj konsulteblaj atestaĵoj de la masoretaj produktaĵoj estas:
- Kodekso de Kairo datita 895-896 p.K., eble transkribita de Moses ben Asher, patro de Aaron ben Asher, komsiderata la precipaĵo inter la masoretaĵoj. Ĝi intenas nur la libron de la Profetoj;
- Kodekso de Alepo (A). Datita 925-930 p.K., ĝi estas la plej antikvaj inter la ekzistantaj kaj ankaŭ la plej ampleksa, kvankam ne kompleta (mankas, fakte, tute la Torao kaj diversaj ”Skriboj”), frukto ankaŭ tiu de la skolo de Aaron Ben Asher;
- Codex Lenigradensis (b19A, L). Kiel aperas en la “kolofono” de la sama teksto, ĝi dateblas je 1008-1009 p.K. La aŭtoro Samuele Ben Giacobbe, deklaras ke mem ĝin kopiis el origina manuskripto de Aaron Ben Asher. Por siaj integreco, aŭtoritato kaj porkonsulta disponebleco, ĝi estis laŭjarcente la precipa referenco por la kompilo de la diversaj eldonoj kaj verkoj de la hebrea lingvo, manuskriptaj antaŭe poste presitaj. Nun ĝi estas konservita en la rusa urbo Sankt-Peterburgo (iama Leningrado), de kie la nomo).
Pormesia legado[redakti]
Laŭ la mesia interpreto, la dua Sinjoro, de la psalma himno estas ĝuste la Mesio. La du frazoj ĵus cititaj al li, fakte, kombiniĝas perfekte: certe li sidos dekstre de Dio kaj certe li estos tenanto de aparta sacerdoteco. La komenca momento de tiu interpreto ne estas konata: povus esti, kiel fundamento de la psalmo mem, esprimitaj konvinkoj de la aŭtoro mem (nome ĝi reflektas la konsciajn intencojn de la aŭtoro), aŭ reeĥo pri la sintenoj de la tempo de la juda monarĥio. Oni certe scias ke tia estas la interpreto de la antikva judismo de antaŭ la naskiĝo de Kristo kaj ke ĝi antaŭas la identigon kun Kristo mem de la "dua Sinjoro" farita de la Evangelioj.
Libro de Neĥemja[redakti]
Ni opinias, kiel vi, ke Neĥemja estas libro de la Biblio. Ĝi estas parto de la Tanaĥo respektive de la Malnova Testamento.
Nomo[redakti]
La libro nomiĝas
- en la hebrea: ספר נחמיה (antikva literumo kun subsignoj נְחֶמְיָה)
- en la greka Septuaginto (LXX):
- en la latina Nova Vulgato: Liber Nehemiae
La libro nomiĝas
- en la hebrea: אלה הדברים (ele hadebarím, "jen estas la vortoj") laŭ la unuaj vortoj
- en la greka Septuaginto: (LXX) ΔΕΥΤΕΡΟΝΟΜΙΟΝ (dójteronómion)
- en la latina Nova Vulgato: Liber Deuteronomii (libro de la dua, t. e. la denove prezentata, leĝo).
La libro nomiĝas tiel, ĉar ĝi duan fojon (post la libro Eliro) entenas la Dekalogon kaj aliajn leĝojn kaj admonojn.
Libro de Jesaja[redakti]
La Libro de Jesaja (hebree ספר ישעיה) estas libro de la Tanaĥo (laŭ judisma teologio) aŭ de la Malnova Testamento (laŭ kristanisma teologio) en la Biblio.
Ĝi estas verkita de Jesaja (ישעיה, Jeŝajahu, laŭ literumo de L. L. Zamenhof en Esperanto klasike skribata kun finaĵo "-a", sed ankaŭ skribebla Jesajo), unu el la profetoj en la historio de judismo.
Por la judoj ĝi apartenas al la "profetaj libroj" (nomata Nevi'im, נְבִיאִים, "la profetoj"), la dua parto de la Tanaĥo. Ene de tio, ĝi estas en la subgrupo "postaj profetoj" aŭ Nevi'im Aharonim [נביאים אחרונים], kune kun la libro de Jeremia kaj libro de Jeĥezkel.
En la protestantismaj kristanaj biblioj la verkaĵo estas envicigita post la Alta Kanto de Salomono (en katolikismo kaj ortodoksismo ankoraŭ estas interŝovitaj la libroj Saĝo de Salomono kaj Siraĥ), kaj estas la unua el kvin verkoj de la grupo "grandaj profetoj" (Jesaja, Jeremia, Plorkanto, Jeĥezkel kaj Daniel).
La 66 ĉapitroj de la libro de Jesaja unuavice konsistas el profetaĵoj pri la juĝoj atendantaj la naciojn kiuj persekutas la popolanojn de Judio. Inter tiuj nacioj estas babilonianoj, asirianoj, filiŝtoj, moabanoj, aramanoj respektive pli poste sirianoj, la anoj de la norda izraela reĝlando, etiopianoj, arabianoj kaj fenicianoj. La profetaĵoj povas esti resumitaj dirantaj ke la juda dio estas la dio de la tuta mondo, kaj ke nacioj kiuj supozas sin sekuraj en sia armea potenco povas senprobleme esti konkeratataj fare de aliaj nacioj, se dio komandas tion.
La traduko de la hebrea lingvo al Esperanto, kiel la tuta Tanaĥo, estas verkaĵo de L. L. Zamenhof kaj apartenas al la klasika literaturo de la internacia lingvo.
Kronikisto[redakti]
La du libroj de la Kronikoj (laŭlitere vortoj de la tagoj) reproponas multajn eventojn jam rakontatajn en la du libroj de Samuelo kaj en la du libroj de la reĝoj. Sed ne temas pri pura kaj simpla redakto, kiel povus ŝajni unuaokule. Tiuj libroj, fakte, apartenas al la Readmona Tradicio, dum la la aŭtoro de tiuj du libroj, difinita la Kronikisto, apartenas al la tieldirita Sacerdota Tradicio, la sama de la unua ĉapitro de la Genezo. Tiu tradicio naskiĝas en Babilono dum la Ekzilo babilona: malsame ol la Readmona, ĝi celas precizan projekton kiu ne estas nura historia sed ankaŭ kaj precipe religia.
Fakte, la kronikisto ne limiĝas rakonti la eventojn, kiel faras la Readmonikisto en la fama "Sinsekvo sur la trono de Davido". Li selektas kaj reellaboras la datumojn celante ekzalti precipe la Templon por la Kulto en Jerusalemo, taksatan la koro mem de la kredo kaj de la identiĝo de Izraelo kiel popolo. Nehazarde, sur la 19 ĉapitroj dediĉitaj en la Unua Libro de Reĝoj al la Regno de Davido, eĉ dekoj estas dediĉitaj al la translokigo de la Kesto de la Interligo al Jerusalemo kaj al la dispozicioj de la reĝo rilate la konstruon de la Templo, kvazaŭ al lia filo Salomono nenio restis ol obei al la patraj decidoj. Aliaj 8 ĉapitroj de la Dua Libro krome estas dediĉitaj al la efektiva konstruo de tiu kiu estis difinita la oka mirindaĵo de la antikva mondo. La historio rakontata de la Kronikisto reale, do, estas “Sankta Historio”, historio kiu turniĝas ĉirkaŭ la templo Davido rilate kiun estas preterlasitaj iliaj religiaj malobservoj registritaj, male, en la libroj de Reĝoj.
Aŭtoro[redakti]
Longe oni pensis, ke ĝin verkis la profeto Moseo laŭ Dia revelacio, eĉ sian propran morton antaŭvidinte kaj priskribante, sed hodiaŭ la plejmulto de la teologoj estas konvinkita, ke diversaj aŭtoroj ĝin verkis dum multe da tempo.
- Detalojn vidu ĉe Pentateŭko kaj Readmona Historia Verkaro!
Libro de Judit[redakti]
Estas fakto, ke Judit estas unu el la Dua-kanonaj libroj (de la Malnova Testamento) en la Biblio.
Savo laŭ la Malnova Testamento[redakti]
En la Malnova Testamento "savo" tradukas diversajn terminojn, sence materiajn kaj spiritajn. La hebrea termino ישׁוּעה (yeshû‛âh) sugestas la ideon pri libereco. Ĝia radiko, fakte, signifas “esti larĝe” aŭ “esti spacoplene”. Liberigi, do, signifas: meti malenen, rompi ĉeneron, savi el opresado tiel ke la liberigito povas senobstakle evoluiĝi. Dio estas ĉiam la protagonisto. Estas Li. fakte, kiu liberigas, ekzemple, el la malvenko en batalo (Eliro 15,2), el mafeliĉoj (Psa 34,6), el malamikoj (2Sam 3,10), el la Ekzistadismo (Psa 106,47), el la morto (Jeĥ 36,29).
La termino “savo” nenecese entenas karakterizon teologian, nome ŝajnas ke la savo ne etendiĝas al la posttera ekzisto.
Dekomence izraelidoj celas al savo precipe kiel liberigo materisenca kaj kiel favoro ekskluzive nacia. Kiam, tamen, rafiniĝas la percepto pri la morala malbono, savo ekakiras signifon ĉiam pli etikan kiu iom post tiom albordiĝas al savo ankaŭ por aliaj popoloj /Jes 49,5-6; 55, 1-5).
Per la kreskiĝo kaj preciziĝo de la mesia ideo, la koncepto “savo” atingas la signifon de liberigo el la peko kaj de komenciĝo de nova epoko. Por hebreoj, savon oni akiras nur per sincera observo de la Torao, kaj morala kaj ceremonia. Oni konsciiĝas ke la ritaj oferoj ne povas el si mem realigi la pardonon de la pekoj, ĉar ili antaŭfiguras la Ŝafidon de Dio kiu havas la efikajn animdispoziciojn kaj senpekecon por elaĉeti per sia morto la homon el pekoj (Jes 53).
Ktp[redakti]
Tie estas uzata la vortoj salaĥ kaj «כפּר» (= kãpar) kiuj entute esprimas «pardoni, nuligi, liberigi, kovri». Septembro tradukis per la radiko Ιλεως kaj ĝiaj derivaĵoj ιλασκομαι ktp.
La biblia ideo de punpago akiris laŭlonge de la tempo specifaĵojn apartajn se komparataj kun tiuj paganaj. Se dekomence maloservo de establitaj preskriboj, eĉ nevolaj, produktas malpurigon (kun relativa pura dia reago) kiu forigas el Dio de la Interlingvao je Israelo, kaj do postulas purigon (vidu, ekzemple, 1 Sam 14, 2), iom post iom la profetoj eninternigas la kulpon: por ĝin repagi ne sufiĉas la oferoj de bestoj kaj la propeno (Levidoj 16,20ss), eĉ estas postulata konvertiĝo de la koro kaj menso por repagi la kulpon. Kaj iom post iom postuliĝas ke la punrepago ne estas simpla homa ago (kiel ĉe paganismoj) sed dia donaco kiu per sia iniciato pardonas kaj reenmetas la pentinton en la sfero de sia mizerikordo. Ne temas do pri influo de la homo sur Dio, sed de Dio sur la la homo.
Laŭ la Biblio, Dio mem ordonas kaj priskribas la oferajn ritojn, en kiu plenumas grandan funkcion la aspergo per la sango de la viktimoj. Tio substrekas la iniciaton de Dio en la punrepago (Levidoj 10, 17).
Finfine la punrepago ne estas puno, sed saviga evento.
La sacerdotaro, tia-kaze, aktivas kiel delegitoj de Dio sen reala pardonanta povo ĉar estas Dio mem kiu purigas kaj akceptas kaj igas efika la mempurigadon de la popolo pentinta.
Iom post ion aperas ankaŭ la koncepto de Viko, nome la punrepago de unu por la alia. Tiu koncepto iamaniere ĉeestas jam en la rito de la ofero, kie la besto oferita estas konsiderita parto de persona sfero de la oferanto (unuopulo aŭ komunumo). Tiu nova koncepto aperas en Jesaja kaj Jeremia
Samseksemo[redakti]
Tiel same en la araba lingvo oni diras:
1) En Levidoj oni difinas la samsekseman praktikon “abomenaĵo”: “28 “Por ke la tero ne elĵetu ankaŭ vin, kiam vi malpurigos ĝin, kiel ĝi elĵetis la popolon, kiu estis antaŭ vi. 29 Ĉar se iu faros ion el ĉiuj tiuj abomenaĵoj, la farantoj ekstermiĝos el sia popolo.” (Lev 18, 29;20, 13);
2) Analoga malaŭdo estas esprimita de la Izraelaj Profetoj, kiel atestas la jena pasaĵo eltirita el Jesaja: “9 La signoj de iliaj vizaĝoj atestis kontraŭ ili, kaj sian pekon, simile al la Sodomanoj, ili proklamas, ne kaŝas. Ve al iliaj animoj! ĉar ili mem repagis al si malbonon ”. (Iesaia 3 ,9). Evidente ĉi tie estas reĵetata la manifestacio “fiera” kaj ekzaltado pri samseksemo, ku evidnete okazis jam tiam.
3) La epizodo de la detrŭo de Sodom kaj Gomora (Genezo 18ss), en kiu Dio sendas du anĝelojn homformajn por ke ili detruu tiujn urbojn, jam koroditaj pro la kontraŭnatura malvirto. La rakonto, en kiu pli valoras la rakonta celo ol la fideleco al historieco de la okazaĵoj, senescepte pruvas la dian kondamnon pri samsekemo.
Jubileo[redakti]
La hebrea jubileo vidas siajn radikojn en Malnova Testamento. La Mosea leĝo jam establis por la juda popolo apartan jaron (Levidoj (25,10-13: ”Kaj sanktigu la kvindekan jaron, kaj proklamu liberecon en la lando por ĉiuj ĝiaj loĝantoj: jubileo ĝi estu por vi; kaj revenu ĉiu al sia posedaĵo, kaj ĉiu revenu al sia familio. 11 Jubileo ĝi estu por vi, la kvindeka jaro; ne semu, kaj ne rikoltu tion, kio mem elkreskis, kaj ne deprenu la berojn de la nepritranĉitaj vinberbranĉoj. 12 Ĉar jubileo ĝi estas, sankta ĝi estu por vi; de la kampo manĝu ĝiajn produktaĵojn. 13 En tiu jubilea jaro ĉiu revenu al sia posedaĵo)”.
Se la teksto ne estas de Moseo kiel eble la libro mem, kiel sugestas jam bibliistoj kaj historiistoj, la atribuaĵo el si mem atestas tiun moron inter la gentoj de Palestino kaj tio okazadis pro religiaj motivoj: ĉe la limdato de la 50aj jaroj, la kultiveblaj terpecoj devis esti redonitaj al la originaj proprietuloj kun jara ripozo de la tero, la sklaviĝintoj rajtis rehavi liberon kaj la ŝuldoj estingiĝis. Kaj tio okazadis pro “dia ordono”.
Diskutoj kaj modifoj en la judaj kutimoj[redakti]
El la postbiblia epoko, rabenara tradicio reprenis kaj pridiskutis la leĝojn koncernantajn la sabatan jaron kaj la jubilean jaron, ilin konsiderante samaĵon, kaj opiniante neaktualigeblaj ekstere de la izraela tero (en diaspora kondiĉo). Sed de ili oni konservis la etikajn kaj sociajn instigojn de la jubileo. Eĉ en la okupita izraela tero ne eblis observi la jubilejan leĝojn kaj pro tio rabenoj ilin modifis ĉar nur Talmudajn kaj ne bibliajn. Nun kiam judoj rekomencis labori la palestinan teron, tie kaj tie reaperis spuroj de observado de la antikva jubileo.
Oni diskutas, inter judoj, ĉu en la epoko de la Dua Templo (tiu establita postekzile) oni vere realigis la jubileon aŭ, male, pro ekonomiaj motivoj, oni ĝin forlasis.
Lasttempe, ĉar la kristana kaj juda jubileoj, sendepende de la eksteraj moroj, havas, kerne, la saman celon (plibonigi la homan koron kaj rekrei novan fratecon krom alproksimiĝo al Dio), iuj hebreoj kaj kristanoj ekpriparolis eblan kunlaboradon, partoprenante en jubileaj ritoj kaj prifortigante la celojn komunajn. [1]
La dua-kanonaj libroj kaj apokrifoj[redakti]
kaj multaj aliaj ... La dikliteraj estas en la Biblio de la Roma antikva biblio, kiuj, elĵetite de rabenoj en la jaroj 90-92, jam ne estas en la juda biblio. La rabenoj elĵetis ilin, ĉar ili estis skribitaj ne en la hebrea, sed en la greka. Inter la kristanoj, la protestantoj rigardas la apokrifon edifa, sed ne sankta, dum la ortodoksuloj kaj katolikoj, aliflanke, ankoraŭ retenas la apokrifaĵojn en siaj biblioj.
Moloĥo en la Biblio[redakti]
Pluraj tradiciaj esperantistoj insistas ke la Biblio, en la Malnova Testamento (2Reĝoj 23,10; Jeremia 7.31), iufoje citas dion Moloĥon kultatan de Kanaananoj al kiu estis oferitaj infanoj (la Biblio diras "pasigitaj tra la fajro"). Ĉi-kaze la Biblio indikas per tofetoj la lokojn kie oni okazigis tiujn oferojn. Aparte tiuj ĉi troviĝas menciitaj en la Levidoj, kie Dio ordonas mortigi tijun kiuj al religia sistemo oferas filojn (20,2-5) [3] Alia grava citaĵo elstaras el la 2lReĝoj. Okazas ke al ĝi, sub la nomo de “Milkom”, reĝo Salomono, maljuniĝinta, en lia nedaŭra politeista fazo, estus homaĝanta aliajn diojn.[4] parolas pri aliaj dioj kaj ne pri Moloĥo. La tradukintaj de la Septuaginto, kiuj tradukas per “moloĥo” povis esti influita de la greka mitologio kiu alestigas la dion Krono (la latina Saturno) kiu vere voradis siajn filojn. Pro tiuj motivoj ekzegezistoj dubas pri la ekzakta senco de tiu biblia teksto.
Dummezepoke, en diversaj eŭropaj landoj aparte nordaj, la judoj estis akuzataj kapti kristanajn infanojn por rita “ofero” de kristanaj infanoj ilin bruligante ankoraŭ vivajn (kiel en la supozitaj epoko biblia). Vidu: Simonĉjo kaj Ariel Toaff [5]
Nun fermiĝas alia jaro. kai malantaŭen rigardante ni pripensas kun ĝojo kaj malĝojo, la aferojn okazintajn.
Notoj[redakti]
- ↑ Verda Naturisma Semajno
- ↑ Latine (de la Vulgato: Dixit Dominus Domino meo: sede a dextris meis. Donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum. Virgam virtutis tuae emittet Dominus ex Sion: Dominare in medio inimicorum tuorum! Tecum principium in die virtutis tuæ in splendoribus Sanctorum ex utero ante luciferum genui te. Juravit Dominus et non pænitebit eum: Tu es sacerdos in æternum secundum ordinem Melchisedech. Dominus a dextris tuis: Confregit in die iræ suæ reges. Judicabit in nationibus, Implebit ruinas conquassabit capita in terra multorum. De torrente in via bibet, propterea exaltabit caput. Greke: ΕΙΠΕΝ ὁ Κύριος τῷ Κυρίῳ μου• κάθου ἐκ δεξιῶν μου, ἕως ἂν θῶ τοὺς ἐχθρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου. 2 ράβδον δυνάμεως ἐξαποστελεῖ σοι Κύριος ἐκ Σιών, καὶ κατακυρίευε ἐν μέσῳ τῶν ἐχθρῶν σου. 3 μετὰ σοῦ ἡ ἀρχὴ ἐν ἡμέρᾳ τῆς δυνάμεώς σου ἐν ταῖς λαμπρότησι τῶν ἁγίων σου• ἐκ γαστρὸς πρὸ ἑωσφόρου ἐγέννησά σε. 4 ὤμοσε Κύριος καὶ οὐ μεταμεληθήσεται• σὺ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνα κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδέκ. 5 Κύριος ἐκ δεξιῶν σου συνέθλασεν ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς αὐτοῦ βασιλεῖς• 6 κρινεῖ ἐν τοῖς ἔθνεσι, πληρώσει πτώματα, συνθλάσει κεφαλὰς ἐπὶ γῆς πολλῶν. 7 ἐκ χειμάρρου ἐν ὁδῷ πίεται• διὰ τοῦτο ὑψώσει κεφαλήν.
- ↑ ” Al la Izraelidoj diru: Ĉiu el la Izraelidoj, kaj el la fremduloj, kiuj loĝas inter la Izraelidoj, kiu donos iun el siaj idoj al Moleĥ, mortu; la popolo de la lando mortigu lin per ŝtonoj. 3 Mi turnos Mian vizaĝon kontraŭ tiun homon, kaj Mi ekstermos lin el inter lia popolo pro tio, ke el siaj idoj li donis al Moleĥ, por malpurigi Mian sanktejon kaj malhonori Mian sanktan nomon. 4 Kaj se la popolo de la lando kovros siajn okulojn for de tiu homo, kiam li donos iun el siaj idoj al Moleĥ, kaj ne mortigos lin: 5 tiam Mi turnos Mian vizaĝon kontraŭ tiun homon kaj kontraŭ lian familion, kaj Mi ekstermos lin, kaj ĉiujn, kiuj malĉastos, imitante lin en la malĉastado por Moleĥ, el inter ilia popolo” (Lev 20,2-5).
- ↑ “5 Kaj Salomono sekvis Aŝtaron, diaĵon de la Cidonanoj, kaj Milkomon, abomenindaĵon de la Amonidoj. (1Reĝoj 11,5).
- ↑ gratulojn.