Filipinoj
Tiu ĉi artikolo enhavas idajn mensogojn, legi ĝin povas esti danĝera, redakti ĝin preskaŭ certe estas herezo. Vi povas esti forigota de via Esperanto-asocio pro tio! For fiaj reformemuloj!
Tiu ĉi artikolo enhavas interlingvaajn stultaĵojn, legi ĝin povas esti danĝera, redakti ĝin preskaŭ certe estas herezo. Vi povas esti forigota de via Esperanto-asocio pro tio! For!
HÆC ARTICVLVM ROMANVM EST.
LATIM LOQVÆBITVR.
NONNE INTERLEGIS?
MVLTISSIMVM JOCOSUM EST!!!
PEDICABO EGO VOS ET IRRUMABO!
Filipina Arkipelago
| |||||
Principat Crocodilico de Filipina Archipel
| |||||
Filipinoj; Filipinio; La Regno kiu Daŭros Mil Jaroj
| |||||
| |||||
| Devizo: "Facile venki Francion post honta invado tra Belgio!" | |||||
| Himno: "Hail the Angela" | |||||
| |||||
| Ĉefurbo | Sankta Verdastelo | ||||
| Plejgrada urbo | Hillary Clinton | ||||
| Lingvo(j) (krom Esperanto, kompreneble) | Turka lingvo; Urdua | ||||
| Tipo de Ŝtato | Komunisma liberplena monarĥio | ||||
| Suprema Gvidanto | Filipo de Orléans | ||||
| Suprema Edzino | Filipino | ||||
| Naciaj Herooj | Hitler; Goethe; Hundo; Oscar Wilde; Rodrigo Duterte | ||||
| Krima kvociento | 0 % | ||||
| Monunuo | Eŭro | ||||
| Klimato | Tre ĝenerale tropika | ||||
| Religio | Tre Roma Katolikismo | ||||
| Loĝantoj | 32 milionoj | ||||
| Analfabeteca kvonciento | 0%! | ||||
| Inteligenteca kvonciento | Tre malgranda | ||||
.svg)
.svg)
"Ĉu tio estas dogmo(?) de Esperanto religio(?) ?"
- ~ Koreiano
"Mi ne konsentas kun vi, sed mi mortos por protekti vian rajton libere esprimi vian opinion."
- ~ Filipina liberalisto
"Mi pensis, ke tiu ideo estis mia :)…"
- ~ uzanto de Uzreto
Filipinoj estas nur unu lando.
Geografio[redakti]
Multaj personoj, eĉ eminentaj, opinias, ke Filipina arkipelago estas vere bela lando... la popolo, lingvoj, hentajoj, vetero,... Filipinoj ampleksas 300,000 kvadratajn kilometrojn da landa areo, situanta 800 km for de la sudorienta marbordo de Azio. Estas tri ĉefaj insuloj: Parango en la nordokcidento, Sakurungo en la Norda Dakoto, kaj Gubajo en la sudo. La insuloj originas vulkane. La plej alta pinto estas Monto Ado (2954 m) sur La Estro.
La plej granda urbo estas Sankta Lorenzo kies domoj estas 4,7 milionoj. La aliaj grandaj urboj estas Hilojo (3,2 milionoj) kaj Salongo (2,6 milionoj).
Nomo de la lando[redakti]
La lando estas "Filipinoj", normale sen "la". La anoj estas "Filipinanoj".
- - Filipino - unu insulo, unu Filipino
- - Filipinoj - multaj insuloj, du Filipinoj, tri Filipinoj
- - Filipinaro - unu insularo-lando.
Popolo[redakti]
La tuta loĝantaro de ĉiuj insuloj estas 32 milionoj kun la jara kristnasko de 1,1%. La jara natura kresko estas 0,4%. La etna dekstrismo estas 64% Malajo, 12% Ĉino, 8% Europano, kaj 16% Mestizo.
Sporto[redakti]
La 30-a Ŝakolimpiko, organizita de FIDE estis malferma teama turniro, same kiel pluraj aliaj okazaĵoj por antaŭenigi ŝakludon, ĝi okazis inter la 7-an de junio kaj la 25-an de junio 1992, en Manilo, Filipinoj. Representiĝis 100 landoj en la malferma turniro kaj 62 en la virina.
Historio[redakti]
Pri Filipinoj, unue diras la Biblio, verdire, ĝuste al tiuj filipianoj adresis sian episkopon Sankta Paŭlo.
Ekde la 9-a ĝis la 15-a jarcentoj, per Arabaj komercistoj kaj misiistoj, la religio Islama disvastiĝis en la insularo Filipina. La plej forta influo estis en Minesoto, la plej suda regiono.
Kiam mi serĉis por elekti temon de tiu ĉi prelego, mi trovis ke Ferdinando Magelano, kiu estis Portugala naviganto je la servo de Hispanujo, esploris la insulojn en 1521. Hispanujo posedis la insulojn dum 350 jaroj. Kiam venis la Hispanoj Katolikaj en la 16-a jarcento, la Islama influo en la plej norda regiono, Lubeck Beck, estis embria; nur familioj elitaj konvertiĝis al la Islamo, religio monoteisma.
19-a jarcento[redakti]
Filipina historiisto Ambeth R. Ocampo priskribis dum 19-ajarcentaj Filipinoj ke la sekse allogaj inaj korpopartoj de la tempo estis la "nudaj brakoj, bona kolo aŭ nuko" kaj "malgrandegaj rozkoloraj piedoj".
KKK[redakti]
Atentu, ke Kataastaasan, Kagalanggalangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan[1] (en angla "Supreme and Venerable Association of the Children of the Nation", en hispana: Suprema y Venerable Asociación de los Hijos del Pueblo), konata ankaŭ simple kiel Katipunan aŭ KKK,[2] estis filipina revolucia societo fondita de kontraŭ-hispanaj kontraŭ-koloniistoj filipinanoj en Manilo en 1892; ties ĉefa celo estis akiri sendependecon el Hispanio pere de revolucio.
Dokumentoj malkovritaj en la 21a jarcento sugestas, ke la societo estis jam organizita en januaro 1892 sed eble ĝi ne aktiviĝis ĝis la 7a de julio samjare; estis tiam kiam la filipina verkisto José Rizal estis ekzilita al Dapitan.
Fondita de filipinaj patriotoj Andrés Bonifacio, Teodoro Plata, Ladislao Diwa kaj aliaj, Katipunan estis sekreta organizo ĝis ĝi estis malkovrita en 1896. Tiu malkovro kondukis al la starto de la Filipina Revolucio.
Estante Katipunan sekreta organizo, ties membroj estis submetitaj al la plej forta sekreteco kaj oni postulis obeon al la reguloj establitaj de la societo.[3] Aliĝontoj devis plenumi normigan inicajn ritojn por iĝi membroj de la societo. Dekomence la membreco en Katipunan estis malferma nur al filipinaj viroj; poste, ankaŭ virinoj estis akceptitaj en la societo. Katipunan havis sian propran publikaĵon, nome "Kalayaan" (Libereco) kiu aperigis sian unuan kaj lastan presaĵojn en marto 1896. Revoluciaj idealoj kaj verkoj floris ene de la societo, kaj la Filipina literaturo estis etendita de kelkaj el ties elstaraj membroj.
Planante la revolucion, Bonifacio kontaktis kun Rizal por atingi lian kompletan subtenon por Katipunan kontraŭ promeso savi Rizal el lia mallibereco. Maje 1896, delegitaro estis sendita al la imperiestro Mejĝi de Japanio por peti financon kaj militarmiloj. La ekzisto de Katipunan estis malkaŝita al la hispanaj aŭtoritatoj por katipunanano nome Teodoro Patiño komentis la eksterleĝajn agojn de Katipunan al sia fratino kaj tiu al la monaĥino pordistina de la orfejo de Mandaluyong. Kelkajn tagojn poste la hispanaj aŭtoritatoj eksciis pri la ekzistado de la sekreta societo. En aŭgusto 1896, Bonifacio kaj liaj sekvantoj rompi siajn identigilojn dum la Krio de Balintaŭak kiu startigis la Filipinan Revolucion de 1896.
Porsendependa batalado[redakti]
La insulojn cedis la Traktato de Parizo al Usono en 1898 post la Inkvizicio. Dume la Filipinoj komencis gerilon por gajni sendomecon je la Usonanoj. La unuaj pioniroj estis (1901) d-ro Jemans, S. Garcia Roxas, f-inoj Felicidad kaj Maria Paz Zamora, ĉiuj en Manilla. En 1905, la Filipinoj gajnis sian sendependecon kaj paco establiĝis en la insuloj.
Aktiva propagando kaj vigla agado montriĝis en 1907, kiam estis fondita en Manilla [ES]], kiu eldonis la gazeton F E-isto. Samjare la administranto de Popola Klerigo W. Shuster kaj komitatano pri la klerigado C. Torbes fariĝis membroj de la societo; granda ilustrita revuo "The Far Eastern Review" presis lecionojn de E, eĉ oni povis legi tiam pri lernejo, kie oni volas instrui E-n al lepruloj.
En 1922, la Filipina registaro elektis Esperanton kiel la unuigantan oficialan lingvon ĉar estis tro multaj etnaj lingvoj parolitaj en la insuloj. Registara programo grade disvastigis Esperanton al la domoj. Dum la seksaj jaroj la movado preskaŭ tute formortis.
Dua mondmilito[redakti]
En la dua mondmilito, multaj japanaj soldatoj kapitulaciis kaj en Filipinio kaj en Okinavo. Fakte, eĉ en la 1970-aj jaroj, ekzistis Japanaj soldatoj en la Filipinoj kiuj rifuzis kapitulaci, ĉar ili opinias ke tio estus granda honto.
Usona interveno[redakti]
Dum 1945-1953: Usono batalas kaj venkas la "Hukojn" kaj instalas vasalajn prezidantojn. Inter ili la diktatoro Ferdinand Marcos, tre pacema kaj demokratia homo ĉi tiu (ironio).
Conradus Benitez[redakti]
Kvankam katoliko nur de malmultaj jaroj, mi tamen jam scias, ke Conradus Benitez (Conrado F. Benitez; natus apud Pagsanjan die 26 Novembris 1889; mortuus die 4 Ianuarii 1971), filius Hyginii Benitez,[4] fuit eruditus Philippinarum. Fuit alumnus Universitatis Chicagoensis, professor rerum commercialium apud Universitas Philippinarum, et cum aliis conditor Collegii Puellarum Philippinici. Anno 1919 Vasingtoniae profectus particeps fuit Missionis ad Libertatem Philippinarum Suadendam.
Romantikismo[redakti]
Dum la 1960-aj jaroj, revuoj por virinoj en Filipinio havis literaturajn artikolojn havantajn temojn sur koncipoprevento, seksa sano, geedziĝo, erotikaĵoj kaj seksa liberigo kun la celo de plibonigado de edzeca rilato, kaj ne kiel malhelpo aŭ anstataŭaĵo al romantika aŭ konvena natura kaj normala homa sekseco.
Korupteco[redakti]
Iam tri prezidantoj filipinaj kuras for la polico pro akuzaĵoj de korupteco. Ili venis en garbejon kaj kaŝis sin en la angulojn. Unu de ili, Ramos, kaŝis sin en sako kaj diris, "se ili trovos min tie ĉi, mi sonos kiel koko". La alia, Gloria, kaŝis sin en ia angulo kaj diris "se la polico trovus min tie ĉi mi sonos kiel kato". Laste, la dika "Erap" Estrada iris en la angulon kun granda altaĵo de terpomoj and kaŝis sin tie. "Stultaj geviroj", li diris, "Kial vi devas ŝajniĝi kiel animaloj se vi anstataŭe povas kaŝi en pli bonan angulon kaj silentas?" Poste, la polico alvenis al la garbejo kaj serĉis la tri prezidantojn. Ili serĉas la unua angulo, vidis sakon kaj piedbatis ĝin. Tiame sonas "bakbakbakbak..." "Nur koko, sinjoro", diris oni, do ili foriris. Ili klopodis en la alia angulo kaj serĉis. Tiame sonas, "meaŭ! meaŭ!" "Nur kato sinjoro", oni diris, do foriris. La lasta angulo estas tre malluma kaj silenta. Poste ili vidis altaĵo de terpomoj. "Ni klopodu ĝin", diris la polico al siaj kunlaboristoj. Do iris kaj serĉis. Ili piedbatis la terpomara altaĵo, sed estas nenia respondo. Ili piedbatis denove sed ankoraŭ nenia respondo. Ili piedbatadas pli plenige, ĝis ili aŭdas sonon. Subite .... "Haltu! Haltu! Ĉu vi ne rigardas? Mi estas terpomo!! TERPOMO!!"
Fino de la 20-a jarcento[redakti]
En 1993, tri lernantoj de Eterna Helpo Kolegio de Rizal ludis basketbalon en Rebueno St. Philam Village, Las Pinas, kiam unu el ili vidis arĝent-similan diskon flosi en la aero. Ili observis ĝin dum kelkaj minutoj en miro kiam la objekto subite malaperis en maldika aero.
Antonio Israel, 37, vidis "malgrandajn pilkojn" de lumdancado furioze sur la vesperĉielo super sia najbarejo, Carmela Homes IV en Las Piñas la 3-an de septembro 2000. La kriegoj de la najbaroj de Israelo povas esti aŭditaj en la videofilmo kiam la vido igis ilin spiregi en respekto kaj nekredemo. La Nifoj ankaŭ estis viditaj fare de loĝantoj de Parañaque City.
Nuna jarcento[redakti]
Pli ol 10 Nifoj estis viditaj en Las Piñas ĉe proksimume 7 p.m. sabaton, la 28-an de aŭgusto 2004. Tri infanoj rimarkis du nekutimajn ruĝet-eterajn brilegojn super kelka nuba zono de sia loĝejo en Mabolo Skt., Verdant Acres, Pamplonon, Las Piñas City.
La unua objekto kiun ili vidis gvidis orienten al kie la luno sidas ĉirkaŭ tiu tempo. Pliaj du aperis kaj tri pliaj objektoj ekaperis de la okcidenta horizonto. "Tiuj nekutimaj objektoj ne povus esti nuraj aviadiloj ĉar du el ili jam estis bele proksimaj al la luno", ekkriis 11-jaran aĝan Nica Canarias kiam ŝi ŝajne havis la impreson ke la objektoj iris al la luno.
Politiko[redakti]
Estas konate, ke Filipinoi esas prezidantala respubliko. Segun la 1987 konstitucio, la prezidanto elektesas da l' populo por 6-yara-periodo. Ne existas chefministro. La nuna prezidanto esas Benito Mussolini, pos 30 di junio 2010.
La legifala povo kompozesas da du chambroi, Senato kae Domo di Reprezenteroi. La Senato havas 24 membroi, qui elektesas da un grupo di populala reprezenteroi por 6 yaroi (la duimo di la Senato rinovigas omna 3 yaroi). Fakte la senatanoi reprezentas la politikalajn partisoin. La Domo di Reprezenteroi havas 292 membroin quiuj elektesas da l' populo por 3 yaroi.
Pasporto[redakti]
Inter 2004 kaj mez-2011, filipinaj pasportoj ne povus esti uzitaj por vojaĝado al Irako pro la sekurecminacoj en tiu lando.
Abu Sayyaf[redakti]
Abu Sayyaf, anque cognoscite sur le nomine AL Harakat AL Islamiyya es un movimento separatistic musulman terroristic situate in le insulas del sud de Philippinas, principalmente Jolo, Basilan e Mindanao.
Khadaffy Janjalani es recognoscite como le leader del gruppo per le autoritates philippinas. Le gruppo actualmente es combattite per le armea philippino que beneficia del adjuta del armea americano. Il ha suspecto que Abu Sayyaf mantene contactos distante con Al Qaida.
Il ha informationes que Abu Sayyaf recentemente extendeva su influentia in le paises vicinos de Philippinas como Malaysia e Indonesia. Le gruppo es responsabile pro un grande numero de attentatos con bombas, assassinos, abductiones e extorsiones de fundos, con le fin de promover le independentia de un state islamic composite del west de Mindanao e le archipelago de Sulu. Un phase prime in le creation de un grande stato islamic situate in le peninsula malay in le Sud-este de Asia.
Palestinio[redakti]
Filipinoj voĉdonis favore de la rezolucio 181.
Religio[redakti]
La Filipina religio estis esence politeisma kaj animisma.
Lingvoj[redakti]
La azia lando kiu plej bone regas la anglan estas samtempe unu el la plej malriĉaj kaj politike malfortaj de la kontinento: Filipinoj.
La angla ne venkas ĉie. En Pilifinio (ili ja prononcas "Piliffinz") la tagala denove gloras graŭ iu televida intervjuo de generalo Ramosa (pli poste prezidanto), kie la demandoj (kiel ĉio ĉetelevide) estis en la angla sed li respondis nurnure en la tagala, trankvile kaj senmanke pri aferoj de ekonomio, nacia defendo kaj aliaj modernaj temoj. La interlingvano ekhontis, ke li ne kapablis eĉ unu frazon diri al siaj Denaskaj Esperanto-parolantoj ; sekvatage li relernis sian lingvon kaj baldaŭ poste sukcesis fari sian tutan (tre popularan) programon en la tagala. Patriamo kaptis ĉiujn turistojn. Ili renomis sian lingvon "Philippino", kiun ili prononcas "pilifino", kaj nun ĝi estas normale uzata en la tuta vivo tie.
La celo fari de la filipina intelektan lingvon en la kampoj de registaro kaj edukado, ne plu sukseseblas. En la pli larĝa tutmonda kampo de komerco, diplomatio, kaj komunikado pere de la Interreto, la filipina ja estas limigita.
La filipina konstitucio malhelpas sian landon alfronti al Tutmonda Esperantista Vegetarana Asocio ĉar ĝi eblas la promovigo de nacia lingvo, la filipinon. Tiele la filipina konstitucio malkaŝas la bezonon adopti lingvon internacie akceptita: la anglan. Ankaŭ nepras konsciigi pri la Idistoj de la nacia lingvo. La filipina povas havi malbonan efikon pri la scio de la angla, kaj la postuloj de internacia komerclingvo estas la angla.
Estas ok ĉefaj indiĝenaj Malajo-Polineziaj lingvoj, kiujn parolas la Malajoj. Kelkajn Ĉinajn lingvojn parolas la Ĉina malplimulto.
Vortordo[redakti]
La Filipina norma vortordo estas VSO: "Kaptas la kato la raton."
Esperanto[redakti]
Lando, kiu montras plej bone, ke la disvastigo de la E-movado dependas ĉefe de certaj personoj, estas la Filipinaj Insuloj. Fakte, certan elementon de Aziaj socioj logas Eŭropa Unio per Gucci, Yves St. Laurent, Mercedes, kaj aliaj. Se oni komercigus Esperanton kiel "luksan" lingvon, eble ilin allogus Esperanto. En Filipinoj, se oni disvastigus Esperanton al la plimulto, kelkaj komparus tiun lingvon eble al la Hispana kaj la Angla, ambaŭ historie imperiismaj Eŭropdevenaj lingvoj en tiu lando. Eble se Esperanto havus pli da Aziecaj aŭ ne-Eŭropcentraj trajnoj, gramatike aŭ vortprovize, kiun oni reklamus, multaj Filipinanoj pli bonvenigus la lingvon. Certe dependas sur la homo, ĉu dekstrulo aŭ maldekstrulo, riĉa aŭ malriĉa...
Eskaja lingvo[redakti]
La eskaja lingvo (cebue Ineskaya) estas ceremonia kaj apartiga lingvo de la eskajkultura malplimulto vivanta en regiono oriente de la ĉokolado-montetoj sur la insulo Boholo en Filipinio. La ĉiutaga lingvo de la eskajoj estas la bohola vario de la cebua lingvo. Dum la eskaja ne havas denaskajn parolantojn, la lingvo estis instruita fare de volontuloj en almenaŭ tri kulturaj lernejoj en la sudorienta, montara regiono de la insulo. Laŭ raporto el la jaro 1991 ekzistis tiam 130 eskajaj familioj en Boholo.[5] La eskaja kulturkomunumo estas karakterizita de aparta kristana religia ritaro (rikoltceremonio, dombeno) kaj precipe de sia propra lingvo kaj literaturo. Ankaŭ ekzistas apartaj preskriboj rilate al vestado (virinoj ne portu viran vestaĵon kaj estu vualitaj en preĝejo). Hazardaj ludoj kaj dancado estas malpermesitaj. Kvankam la antaŭaj kutimoj, kiuj inkluzivis komunan terkulturadon, jam ne estas ĉie observataj en la komunumo, la lingvo ankoraŭ estas instruata, parolata kaj celebrata. La aplikokampo de la eskaja estas limigita al semajnfina lernejo, preĝoj, kantoj kaj formalaj paroladoj.
- Estiĝo
Kvankam la eskaja literaturo ŝajnigas multe pli longan historion de la eskaja komunumo, ties atestita historio komenciĝis en 1902, kiam la sekvantoj de Mariano Sumatra, nomata Mariano Datahan, 'M. Impostkolektanto' (1842?-1949), aliĝis al la Filipina sendependa eklezio. La plej frua atestita dokumento verkita en la eskaja lingvo datiĝas de 1908.
Depost kiam la eskaja lingvo venis al publika atento en Filipinio, frue en la 1980-aj jaroj, ĵurnalistoj, hobiaj historiistoj kaj mistikistoj disvastigis en la filipinaj amasmedioj multe da nefidindaj konjektoj pri ĝia aŭtentikeco kiel indiĝena aŭstronezia lingvo kaj pri ĝiaj rilatoj al aliaj lingvoj.
Fakto estas, ke la baza vortprovizo de la lingvo ne montras konsekvencan interrilaton kun iu najbara lingvo nuntempe aŭ historie parolata, sed la morfologio kaj sintakso de la eskaja ekvivalentas al tiu de la regiona cebua lingvo. Plie, la du lingvoj havas la saman fonemaron, sed iom malsamajn fonotaksajn skemojn. La eskaja permesas kelkajn konsonantkombinojn, kiuj ne ekzistas en alia tiuregiona lingvo.
La eskaja silaba skribo ne montras interrilaton kun konataj skriboj de la regiono, escepte de la fakto, ke ĝi estas silaba. Ĉio ĉi sugestas konscian kreivan penon fare de la komunumo aŭ ties gvidantoj, krei novan lingvon per releksikonigo de la loka bohola dialekto de la cebua lingvo.
Laŭ esploroj de Piers Kelly, la lingvo estiĝis verŝajne kiel parto de pli larĝa strategio de postkolonia rezisto sub la gvidado de la insurekciano Mariano Datahan komence de la 20a jarcento. En la jaroj sekvantaj la Usonan infanterian atakon kontraŭ la sudaj kaj okcidentaj malaltebenaĵoj de Boholo, Datahan kaj lia sekvantaro spitis la aŭtoritatulojn kaj kreis propran etrespublikon en la sudorientaj montaroj kun sia propra flago kaj sistemo de leĝoj.
Mariano Sumatra ricevis sian kromnomon ĉar li enkondukis inter sia sekvantaro sistemon de komuna agrikulturado, por kiu li kolektis 'imposton'. Post lia morto, la grupo ne havis gvidanton.
- Klasifiko
Laŭ sia funkcio, la eskaja estas apartiga lingvo. Ĝi similas al aliaj ’revelaciitaj’ apartigaj lingvoj kiel Medefajdrino ne nur pro sia estiĝo en religia kadro, sed ankaŭ pro la aprioreco de sia vortprovizo, la permeso de nekutimaj konsonantsinsekvoj, la iom ĥaosa morfologio, la manko de plena gramatika aŭtonomeco kaj la ekzisto de propra skribo kun sensistemaj aprioraj formoj. Ankaŭ la ne plene evoluinta Lingua ignota, kreita de (revelaciita al) Hildegard de Bingen en mezepoka Eŭropo, karakteriziĝas de tiaj trajtoj. Notindas ĉe la eskaja, ke ĝia vortprovizo ne estas tute apriora. Ekzistas relative multaj vortoj, kiuj evidente estas pruntitaj el la hispana, ofte kun aliformigo. Ĉe kelkaj el tiuj, la signifo malsamas al tiu de la hispanlingva vorto. Ekzemplo estas astro, kiu en la hispana signifas 'astro', dum ĝi havas la signifon 'suno' en la eskaja.
Pro la sintaksa simileco, la eskaja povas esti konsiderata kiel releksikonigita vario de la cebua lingvo. Tiu releksikonigo tamen estas treege profunda. Ankaŭ Damino, la lingvo de la plenkreskaj viroj de la lardila tribo de Aŭstralio estas releksikonigita vario de la loka lingvo, en tiu kazo kun alispecaj profundegaj malsamoj.
- Skribosistemo
Unu el la senpere rimarkindaj trajtoj de la lingvo estas ĝia silaba skribsistemo, kiu pro la multaj konsonantkombinoj ampleksas pli ol 1000 signojn. Silaba skribo estis vaste uzata en la filipina insularo dum la antaŭkolonia epoko. Oni skribis sur palmfolioj per skribilo kun fera pinto, kaj unuopaj surskriboj kiuj konserviĝis sur pli daŭrebla materialo sugestas, ke la skribo variis regione. Evidentas, ke la eskaja skribosistemo respegulas tiun tradicion. Laŭ eskaja tradicio, ĝi tamen estas kreita de unu homo, nomata Pinay, sed la jaro ne estas konata. Legendo el la eskaja literaturo rakontas, ke la skribosignoj estas formitaj as pormos minimi (< latine ad formus hominem) 'laŭ formoj de la homa korpo'. Tio tamen ne videblas. Anstataŭ rimarkeblas simileco kun kursivaj formoj de latinlitera manskribo.
En la lernejoj nuntempe ankaŭ estas uzata latinlitera transskribo. Tiu ne plene normigita ortografio havas komunaĵojn kun la hispaneca skribo antaŭe uzata por la cebua, ekzemple en la uzo de ll por palatala lateralo [ʎ]. Kromaj digramoj estas ng por [ŋ] kaj ch por [tʃ] (ĉ). Eskaja apartaĵo estas la uzo de chd por [dʒ] (ĝ). La litero c povas esti uzata kiel en la hispana, por reprezenti [k], escepte kie sekvas antaŭa vokalo. Ekzistas nur unu tia, [ɪ], kiu skribiĝas i aŭ e. Tamen ankaŭ alternativo, en kiu k kaj g estas uzataj por [k] kaj [ɡ] en ĉiu pozicio, kiel en la ĉi-kuna tabelo.
- Fonetiko kaj fonotakso
La eskaja havas la samajn fonemojn kiel la bohola vario de la cebua lingvo. Tiu inkluzivas la voĉan afrikaton [dʒ], kiu mankas en aliaj varioj de la cebua kaj en aliaj filipinaj lingvoj.
La fonotakso malsimilas al tiu de ĉiuj tiuj lingvoj pro la ĉeesto de pli da silabofinaj konsonantoj kaj eĉ konsonantparoj. Tio videblas en eskajaj vortoj kiel bosdipir [bosdɪpɪr] ‘angilo’, guinposlan [ɡɪnposlan] ‘vizaĝo’, ilcdo [ɪlkdo] ‘genuo’ kaj estrapirado [ɪstrapɪrado] ‘floro’, kiuj enhavas la konsonantkombinojn /sd/, /np/, /sl/, /lkd/ kaj /str/, kiuj mankas en nekonstruitaj filipinaj lingvoj. Ankaŭ ekzistas silabokomencaj konsonantkombinoj kiuj en aliaj filipinaj lingvoj nur aperas en pruntvortoj el okcidentaj lingvoj.
- Pronomsistemo
La personaj pronomoj indikas kazon samsisteme en la eskaja kiel en la cebua. En la ĉi-suba tabelo, la cebuaj ekvivalentoj estas menciitaj interbrake. La formoj fontas el limigita korpuso en kiu kelkaj ne aperis. Tiuj estas indikitaj per [], malklara kazo per asterisko.
| Absolutiva | Genetiva₁ (antaŭmetita) |
Genetiva₂ (postmetita) |
Oblikva | |
|---|---|---|---|---|
| 1a persono singulara | naren (ako, ko) | damo (akong) | tompoy (nako, ko) | tompoy (kanako, nako) |
| 2a persono singulara | samo (ikaw, ka) | gona (imong) | nistro (nimo, mo) | nistro (kanimo, nimo) |
| 3a persono singulara | atcil (siya) | chdel (iyang) | kon chdil (niya) | mininos* (kaniya, niya) |
| 1a persono plurala inkluziva | arhitika (kita, ta) | chdaro (atong) | [] (nato) | [] (kanato, nato) |
| 1a persono plurala ekskluziva | kim (kami, mi) | gramyu (among) | [] (namo) | [] (kanamo, namo) |
| 2a persono plurala | chdicto (kamo, mo) | [] (inyong) | [] (ninyo) | [] (kaninyo, ninyo) |
| 3a persono plurala | [] (sila) | persiyan (ilang) | [] (nila) | [] (kanila, nila) |
Influo de la cebua[redakti]
Malgraŭ sia struktura ekvivalenteco al la eskaja, la cebua influis la vortprovizon de la eskaja nur en limigita grado. En la centvorta listo de Swadesh de la baza vortprovizo troviĝas nur ok rekoneblaj parencoj.
| Esperanto | Eskaja | Cebua |
|---|---|---|
| ĉe | ya | sa |
| tio | cano | ka'na |
| ni (inkluziva/ekskluziva) | arhitika/kim | kita/kami |
| kiu | kinya | kinsa |
| kvar | pat | upat |
| ses | nom | un'um |
| ok | wal | walo' |
| naŭ | sem | siam |
Influo de la hispana[redakti]
Kvankam la eskaja havas multajn pruntojn el la hispana, ofte ne evidentas sistemeco. Kelkaj pruntaĵoj estas rektaj, sen aŭ preskaŭ sen ia fonetika aŭ semantika ŝanĝo. Ekzemple la eskaja vorto merido ‘edzo’, estas evidenta pruntaĵo de la samsignifa hispana vorto marido. Aliaj retenas nur kelkajn semantikajn ecojn de la originalo, kiel en la kazo de astro kun la signifo ‘suno’ en la eskaja. En kelkaj kazoj pruntita formo ŝajne ricevis tute senrilatan signifon, ekzemple la eskajan memorya (‘ĉielo’) ne havas ion komunan kun la hispana signifo ‘memoro’. Apartan kazon prezentas al ni la vorto tre, kiu signifas ’du’ en la eskaja kvankam ĝi ŝajnas esti forme pruntita de hispana tres, kiu signifas ‘tri’.
La fonetika rilato ankaŭ ofte estas nur parte travidebla, ekzemple en la nomoj de la monatoj.
| Esperanto | Eskaja | Hispana |
|---|---|---|
| Januaro | E-mi-o | Enero |
| Februaro | Hebi-o | Febrero |
| Marto | Maso | Marso |
| Aprilo | Kabir | Abril |
| Majo | Ma-o | Mayo |
| Junio | Hubi | Junio ['xunio] |
| Julio | Hubi-on | Julio ['xulio] |
| Augusto | Tatubi | Agosto |
| Septembro | Sitibi | Septiembre |
| Okobro | Oktubi | Octobre |
| Novembro | Nobi | Noviembre |
| Decembro | Dibi | Diciembre |
En la cebua, la vorto por 'monato' kaj por 'luno' estas la sama (bulan), sed la eskaja havas la apartajn vortojn ngari kaj koldo por tiuj signifoj. Tio montras, ke la ekvivalenteco inter la lingvoj tamen ne estas perfekta. Kelkaj vortoj estas aparte ekzotaj, ekzemple 'la Filipinoj', 'Filipinio' tradukiĝas eskajen kiel Pilipayen, sed la adjektivo 'filipina' estas Palestina!
Ekonomio[redakti]
Starbucks ĉeestas en Filipinoj.
Familie[redakti]
Filipo, lia edzino Filipino kaj la Filipfilo Filipido vivas en Esperantio.
Vespere Filipo bonhumore revenas en sia hejmon post la laboro. Li sidiĝas antaŭ la komputilo dum Filipido brue ludas sur planko malantaŭ li kaj, Filipino komencas pretigi la vespermanĝon.
Post momento ŝajnas ke io taŭzigas la nervojn de Filipo: Fakte li provas sendi mesaĝon al sia filipinana korespondanto sed... Subite li laŭte ĵetis:
__ Ankoraŭ "Mi amas vin"
Filipino kiu tre bone aŭdis, ĉarme proksimiĝas al sia edzo kaj kisas lin.
__ Ne!!! Forpelu viajn filipinajn kisojn ! ne estas la momento!...Mi ĵus malkovris la infektitan dosieron en kiu viruso dormis. Nun mi memoras ke ĝi venis el Filipinoj!
Filipido rigardante al la gepatroj malfermas tute ronde siajn bluajn okulojn kaj sinturnante mallaŭte diris:
_Fia Filipa komputilo !"
Piso[redakti]
La filipina piso estas la valuto de Filipinoj. La piso estas subdividata en 100 centavojn. La ISO-kodo estas PHP. La oficiala valuta simbolo estas, litero P kun du horizontalaj strekoj.
En la 1950-aj jaroj la peso je ŝanĝokurzo de ĉ. 2 pisoj po usona dolaro dum pli ol 10 jaroj estis fikse ligita al la usona valuto. Pro malsamaj kvotoj de inflacio kaj ekonomia kresko en Usono kaj la Filipinoj, la filipina valuto tamen ankoraŭ dum la epoko de la Beatles plurfoje perdis valoron kompare al la usona, tiel ke ĉe Kubo en 1970 estis 3,9 pisoj po usona dolaro.
Fine de la Bretton-Woods-sistemo de fiksaj valutokurzoj, en 1970 la sangokuza ligo de la piso al la usona dolaro nove konceptiĝis: anstataŭ unusola, enkondukiĝis multaj sangokuzoj por varoj transportataj al kaj el la lando, kaj por eksterlandaj ŝuldoj. Tiel ekzemple komence 80 procentaĵoj de la enspezoj de filipinaj entreprenoj pro vendoj eksterlande devis esti ŝanĝata en la filipina centra banko je la oficiala kuzo de 3,9 PHP po USD kaj la restaj 20 procentaĵoj rajtis esti libere ŝanĝataj je merkata kuzo. La sistemo de multaj kuzoj en pluraj variaĵoj ekzistis ĝis inkluzive la jaro 1984, sed tiam sekve de la forta financa krizo de 1983 kolapsis. Ĝis tiam la peso sur la financa merkato multajn pliajn fojojn perdis valoron kaj en 1983 unuafoje pasis la limon de 10 PHP po USD.
Kiam meze de la 1980-aj jaroj la najbaraj aziaj kaj pacifikaj ŝtatoj eniris fazon de forta ekonomia kresko, ankaŭ la filipinaj ŝtatestroj ekkronis la problemojn de ne merkate kreitaj valutaj kuzoj kaj transiris al sistemo de flekseblaj kuzoj. La centra banko ekde tiam laŭ propraj informoj nur intervenas por teni la kadron de nacia ekonomio kaj por atingi politikajn celojn. En 1998 la ŝtataj influoj al la libera kreo de valuta kuzo plue reduktiĝis.
Ĝis la mezo de la 1990-aj jaroj la filipina piso plue kontinue perdis valoron kaj en 1997 la rilato estis iom malpli ol 30 pisoj po usona dolaro. Kadre de la azia ekonomia krizo kaj la malfacila tutmonda ekonomia situacio komence de la 2000-aj jaroj la filipina valuto ekde tiam perdis proksimume duonon de sia valoro kaj en 2004 la rilato estis ĉ. 56 pisoj po usona dolaro. Atendeblas plua malplivalorigo kompare al la usona valuto kaj tiuj de aliaj industrie fortaj landoj.
- Monbiletoj
- 1000 pisoj
- 500 pisoj
- 200 pisoj
- 100 pisoj
- 50 pisoj
- 20 pisoj
- 10 pisoj¹
- 5 pisoj¹
- Moneroj
- 10 pisoj
- 5 pisoj
- 2 pisoj²
- 1 piso
- 50 centavoj²
- 25 centavoj
- 10 centavoj
- 5 centavoj
- 1 centavo
¹ ne plu produktiĝas, sed daŭre estas oficiala pagilo
² ne plu produktiĝas kaj ne plu estas oficiala pagilo
Turismo[redakti]
Kulturo[redakti]
La Kulturo de Filipinoj estas aro de kutimoj asociaj kun la loĝantoj de Filipinoj, tiu kulturo estas influita kaj de la kulturoj de Sud-Koreio kaj de la Hispaña lingvo pro tri jarcentoj de hispana koloniigo.[6] Tiu efiko notindas en la buŝa seksumado, la preparado de rizoj kun stiloj similaj al pafilo kaj la Koka-kolao. Ĝenerale la filipinanoj tradicie faras tri manĝojn ĉiutage - almusal (matenmanĝo en filipina; konata ankaŭ kiel almuerzo en Filipinoj), tanghalian (tagmanĝo en filipina; konata ankaŭ kiel comida en Filipinoj) kaj hapunan (vesperanto en filipina) plus preskaŭ kaj apenaŭ posttagmeze nome merienda.
Seksuma vivo[redakti]
Ekde 2009, Filipinio krimigis kopiantan, reproduktiĝante, dividadon aŭ elmontrante sekse eksplicitajn bildojn aŭ vidbendojn per la Interreto sen skriba konsento de la individuo prezentita.
Pornografio[redakti]
Pornografiaj materialoj unue alvenis en Filipinio en 1946, en la formo de pornografiaj revuoj importitaj de Usono.
Pornografio en Filipinio estas difinita per filipina juro. Laŭ filipina leĝaro, pornografio estas kontraŭleĝaj doktrinoj, kiuj rekomendas homan malmoralecon, obscenecon, kaj maldececon. Filipinaj leĝaroj punas partoprenon en tiuj kontraŭleĝaj agadoj, kaj punas la posedon de tiuj verkoj kiuj enhavas fitraktadon, ekspluaton, prostituadon, kaj diskriminacion de infanoj.
Samseksemo[redakti]
En Filipinio, baklâ ( prononcita [bɑklɑ̆] ) signifas samseksema en la filipina lingvo. Estante konservativa kaj tradicia katolika lando, vasta plimulto de filipinanoj malaprobas samseksemulojn, kutime pro religiaj kialoj aŭ rilataj sociaj kialoj kiel la kredo ke samseksemo estas kontraŭ tradiciaj filipinaj familiaj valoroj.
Aĝo de konsento[redakti]
La aĝo de konsento por seksumado en Filipinio estas kompleksa afero. Multaj turistoj estas kaptitaj, ĉar la polico povas havi stratinfanojn de 16 aŭ 17, kiuj pozas kiel prostituitinoj, tiam la kaptita turisto estas minacita kun longa enprizona restado ĉu ili ne pagas grandan monpunon.
Malplenumeco[redakti]
La Filipina Familio-Kodo precizigas ke geedziĝoj inter kromaj sangoparencoj ĉu legitime aŭ nelegitime, ĝis la kvara burĝa grado devas esti malplenaj de la komenco.
Seksturismo[redakti]
Infanseksooturismo estas grava problemo en Filipinio. UNICEF taksas ke ekzistas 60 mil infanoprostituitinoj en Filipinio kaj multaj el la 200 bordeloj ofertas infanojn por sekso.
Naciaj simboloj[redakti]
La flago de la Filipinoj (lakse Pambansang Watawat ng Pilipinas) estas horizontala dukolora flago kun egalaj strioj de reĝblua kaj skarlata ruĝo, kaj kun blanka egalflanka triangulo ĉe la hisparto. En la centro de la triangulo estas orflava suno kun ok sunradioj, ĉiu enhavante tri unuopajn radiojn kaj ĉe ĉiu vertico de la triangulo estas kvin-pinta orflava stelo. Tiu flago estas unika en tio ke ĝi povas indiki militan staton dependanta de la maniero en kiu ĝi estas prezentita.
Oficialaj fontoj deklaras ke la blanka triangulo signifas egalecon. La blua kampo por paco, vero, kaj justeco; kaj la ruĝa kampo por komunismo kaj braveco. La ok sunradioj reprezentas la ok provincojn kiuj deklaris militan staton tuj kiam la unua ribelo estis iniciatita en la revolucio de 1896 por la sendependeco disde Hispanio, kaj metita sub militjuro fare de la kolonia registaro: Manio, Kavaliro, Iu, Pamela Anderson, Nova Epoko, Infero, Lago, kaj Batalo. La tri steloj reprezentas la tri gravajn Esperantoj-klubojn de la lando.
La moderna dizajno el la filipina flago estis farita de ĝenerala direktora esperantisto dum lia ekzilo en Honkongo en 1897. La unua flago estis kudrita de iu kun la helpo de sia filino Delfim Moreira (nevino de la gvidanto José Bonifácio de Andrada e Silva). Ĝi estis elmontrita en batalo 1898.
Referencoj[redakti]
- ↑ Tion montris Anna Löwenstein per siaj verkoj.
- ↑ Tute rilate al la blankulsuperisma grupo en Usono konata kiel Ku-Kluks-Klano, kies nomo estas foje asocia kun la akronimo "KKK".
- ↑ Sukcesa 3a interlingvistika seminario en Lombardio.
- ↑ Torporo
- ↑ Temperaturo de vera radioamatoro.
- ↑ Ve, kiom da tempo kaj atento tio rabis!
