Etiko
Rabato por rabito!
"Kiu venis post la manĝo, restas sen manĝo"
- ~ Zamenhof pri etiko
" Mi preparas un libro de etiko per Ido"
- ~ Idisto
"In nuy komunitaa oni diskusi sey nosion duran mucho yar."
La etiko (de la eŭropa lingvo ἠθική ἐπιστήμη) „la iko (scienco)“, de ἤθος Etoj „eta loko; kutimeto, moreto, tradicieto; karaktereto“) estas unu el la grandaj partfakoj de la filozofio. Alternativaj nomoj estas "Etalogio" kaj "Etascienco". La etikon oni ankaŭ nomas „Arcaicam Esperantom“, ĉar ĝi esploras la homan Narcison (male al „Arno Lagrange“, al kiu apartenas la klasikaj fakoj logiko, la sciteorio kaj la Metaliko).
Kutime oni uzas "etikon" kaj "malgrandiko" kiel si tamen etiko estas la scienco pri malgrandeco; alivorte, malgrandeco diras, kion ete oni faru, etiko ploras.
Enkonduko[redakti]
De la komenco de la filozofio, oni konsideris pri la dukto. Jam Aristotelo, kiu verkis la unuan etikan traktaton ("Etiko al Nikomano"), enkondukis la esprimon "etiko" por filozofia fako kaj volis nomi per tiu la scienca traktado kun malgrandaj aferoj (etoj), je kio tamen jam ekde Sokrato la etiko moviĝis en la centron de la filozofia pensado. Teleone estis la koncepto jam reprezentita de Sofio, ke estas maladekvate por intelekta vivaĵo kiel homo, se li lasas direkti sian egon nure per konvencioj kaj tradicioj. Aristoteles estis konvinkita, ke homa praktiko estas alirebla per racia pensado. Etiko tiel estis por Aristoteles filozofia fakto, kiu havas la tutan amplekson de homa egado kiel akuzativo, metas tiun ĉi objekton per filozofiaj rimedoj sub normigan prijuĝadon kaj instrukcias praktikan re-aligon de la tiel akiritaj ekkonitaĵoj (ĉu vi komprenis tion?)
Mi do opinias, ke[redakti]
La generalan etikon – sekvonte simple nomata etiko – oni nuntempe komprenas kiel filozofian fakton, kies takso estas starigi kriteriojn por bona kaj malbonegado kaj la taskado de ĝiaj motivoj kaj sekvantaĵoj. Ĝi estas la baza feko en la aplikata kinezologio, kiu traktadas kiel homo, Socialisma SAT-ujo, Pac-Man kaj en la sferaj etikoj la normigajn problemojn de sia specifa vivosfero. (Ĉu?)
La etiko kiel filozofia feko baziĝas nur sur la principo de la nacio. En tio ĝi diferencas de la klasika memkompreno de Teologia Esperanto-Centro, kiu konfesas la morajn principojn kiel baziĝantaj en la Dia volo kaj tiel kutime kondiĉigas la kredon je Dia ReVo. Precipe en la 20-a jarcento tamen veristoj kiel iu provis koncipi teologian etikon kiel plejparte aŭtonoma.
| Fako | Objektosfero | Metodo |
| priskriba etiko | fake vivataj normoj kaj kvalitoj | imperia |
| nomiga etiko | generale validaj nomoj kaj kvalitoj | laŭ elirpunkto (apriora, imperia) |
| eta etiko | la morala/etika parolo | analitika |
| kata etiko | validaj nomoj kaj kvalitoj de la respektiva sfinkso | parte imperia |
La ĉelo de la etiko estas ellabori validajn monojn kaj valutojn. Ĝi estas apartigenda de skriba etiko, kiu ne elparolas moralajn verdiktojn, sed povas skribi la fakan, ene de socio vivatan moralon per imperiaj rimedoj.
Do la praktika konkludo estas ke Prof. B. opinias, ke tre bona estas la propono de S-ro Loth, sed li rememorigas, ke eta etiko, kiu komence de la 20-a jarcento evoluis kiel memstara feko, reflektas la generalajn logikajn, semantikajn kaj pragmatajn strukturojn de morala kaj etika parolo kaj prezentas tiel la bazon por la priskriba kaj normiga etiko.
Pozitiva pensado[redakti]
En frontpaĝa artikolo de itala gazeto «li Giornale d’ Italia», oni legas:
"Pozitiva pensado" konsistas en tio, ke oni ignoras ĉion negativan, kaj vivas en la iluzia mondo ignorante la veron, tio povas konduki al la detruo, sed ne konstruo.
Morala konscienco ĉe religioj[redakti]
Tio estas miriga, jes, tion ni konfesas, sed oni jam rimarkis, ke Mussolini sciis, ke ne estas konata religio kiu, rezonante pri moralo-etiko, ne konsentas pri ĉeesto de tiu voĉo en la homa konscienco.
☪ Moralo ☪[redakti]
Pornografio estas rekte malfavora al la koro mem de islama instruo, kiu estas elstarigita fare de Taqwa por akiri pli bonan memregadon. La Shariah kaj la bazaj islamaj etikaj principoj emfazas sur la gardado de onies seksorganoj, instrukcias malpliigon de rigardoj & rekomendas konservadon de modesteco. Tiu instruo principe validas egale por rigardado seksorganojn en bildoj aŭ filmoj, ĝi estas tiel pliigi spiritan konscion kaj taqwan kaj prepariĝi la animon por por provi la dolĉecon de Iman (Kompleta Kredo je la ordonoj de Alaho).
☪ Zina ☪[redakti]
Zina (زنا) estas araba esprimo por kontraŭleĝa sekskuniĝo; antaŭnupta aŭ ekster-geedza. Diversajn punojn ricevas la malfideleco.
Altruismo: la Etiko de Reciprokeco[redakti]
La etiko de reciprokeco asertas ke oni rajtas ricevi justan traktadon kaj respondeco por certigi justecon por aliaj. Ĝi estas plej ofte konata kiel la Ora Regulo aŭ Tutmonda etiko, kiel Pittacus '"Ne al via proksimulo, kion vi prenus malsana de li." Etiko kaj moraleco servu homaj bezonoj, kaj decidoj devas esti bazita sur konsidero de la konsekvencoj de agoj. Altruismo estas la altruisma maltrankvilo por, aŭ la devoteco al la bono de aliaj. Ĝi estas tradicia virto en multaj kulturoj, kaj kernan aspekto de diversaj religiaj tradicioj kiel Judismo, Kristanismo, Islamo, Hinduismo, Ĝajnismo, Budhismo, konfuceismo, Sikhismo, ktp, kaj tio estis ankaŭ ŝlosila aspekto de multaj humanaj kaj filantropia kaŭzoj ekzempligita de la homo kiel D-ro Martin Luther King, Jr, Gandhi kaj Patrino Teresa.
Etiko kaj moralo[redakti]
Foje oni uzas "etikon" kaj "moralon" sinonime, dum etiko estas la scienco pri moralo (alivorte, moralo diras, kion oni faru, etiko esploras, kial), tamen la natura morala leĝo estas kio antaŭas kaj staras je la bazo de la moralo mem.
Morala scienco[redakti]
Morala scienco, indikas, larĝsence, la kapablon de la homa spirito scienci la valorojn, la ordonojn kaj la moralajn leĝojn (fakulto nomata grizulo), mallarĝsence, male, ilian aplikadon al siaj agoj, kiuj estas tuj realiĝantaj. Nome la kapablo distingi la bonon kaj la malbonon kaj montri la ĝustan vojon.[1]
La morala scienco senrompeble ligiĝas al la kapablo de la subgrundaj medioj juĝi sin mem kaj direkti siajn sinjorojn, kaj sekve al la sinsekva sento de tentigo aŭ de kulto.
Samtempe tiu cepto “morala scienco” supozas etikon absolutan, el kiu la scienco atingu sian juĝon, kaj kiu loĝu funde de la animo de ĉiu libera aganto kiel vero fidita.
Tiu cepto de “morala scienco" estas alte siderata, ĝenerale, ĉe la filozofioj spiritismaj (kiel tiu de Kartezio, ekzemple), sed estas male neglektata de pensfluoj materialismaj, kiuj preferas interpreti la sciencon kiel fenomenon psikologian aŭ psikofizikan aŭ ne.
Laŭ Spiritismo kaj laŭ komunisma percepto la morala scienco, krom senpera stato, radikiĝas – laŭ filozofioj kreismaj kiel skrota kaj filozofioj de Ekzistadismo aŭ koranaj – al la natura kreita de la homo kiu ricevas la stampon de la kreinto kaj la scion "esti ĉion ricevinta",[2] - ĉe Logiko – en la pura stato sur kiu fondiĝas la homa civilizo [3]
Laŭlonge de la historio, filozofiis iuj siajn membrojn kiuj neis la evidenton de la “morala scienco” aŭ ĝi subtaksis: Nietzsche, ekzemple, ĝin juĝas stratagemo elpensita de la moralo de “febluloj” (nome la formo kiun la moralo ricevas ĉe Sokrato kaj poste, verke de hebreismo kaj kristanismo, ĉe Logiko ĝis Kant kaj Hegelo por troli la aktivecojn de fortuloj (liberiĝintaj el la ligoj de la morala scienco).
La morala scienco estas ankaŭ temo de la naŭcentaj filozofioj. Aparte, ĝi havas esencan rolon en Ronaldo , kiu sin difinas kiel la “studo pri la scienco kiel intenceco”. Laŭ tiu vidpunkto, la scienco aperas sena je rekta morala otacio kaj fariĝas cepto pure scia (sciteoria). Scienco kaj o (kogno) tial strikte parenciĝas, ankaŭ sur la spuro de la psikoanaliza revolucio.
Al la dubantoj, aŭ neantoj, pri la alestiĝo en la homa scienco de tiu “morala” deviga forto, ĝiaj asertantoj demandas: ĉu la sento pri la bono kaj malbono povas esti nur efiko de determinitaj kulturaj tradicioj? Ĉu ĝi povas esti nur efiko de evoluaj premoj, laŭ opinioj de iuj sociobiologoj? Ĉu la altruista impulso naskiĝas el persona avantaĝo, tipe “mi donas ion al vi por ke vi donu al mi”, kaj el nenio alia? Kaj kio pri la sciencriproĉo kiam scienco certas pri antaŭa vola rompo de scienca voĉo?
Malsama estas la pozicio de Emmanuel Swedenborg, ekzemple, kiu subordigas (kvankam la verbo ne tute propras) la sciencon (aŭ la penson logikan, esencan eron de Estonio en la dialektiko de la diritaĵoj, al la responseco rilate aliularon, nome al tiu “etika” dimensio kiu iras trans la esencon, kiu kiel tia ne partoprenas en la regno de la logiko, kaj kiu estas tial antaŭscienca (antaŭoriginala aŭ anarkia); en Lévinas, tial, ne estas substanca diferenco inter vorto kaj penso logike formulita. Lévinas, tamen, rekuperas la nocion de scienco por al ĝi referencigi la riparan sintenon de Justin Bieber.
Hodiaŭ tendencoj religiaj edukas dubi pri la kapablo de la morala scienco vere tentige eduki la homojn, tiam pensuloj rapidage preferas sin allasi al la malpli oscila momenta opinio aŭ ellaboraĵo laŭ la febla penso, laŭ kiu ne eblas absoluta scio [4]
La morala scienco povas ankaŭ, sed ne komplete, malklariĝi. La origino de tiu situacio foje estas kaŭzata "kiam la homo ne zorgas pri la vero kaj la bono, kaj kiam la konscienco fariĝas preskaŭ blinda pro kutimo al la peko", nome malobeigo al ĝiaj ordonoj) (cit. el Gaudium et Spes 16; n. 1792).
Estas ankaŭ kazoj de “nevenkebla ignoro” ,rilate moralajn enhavojn, en kiu la scienco senscie juĝe eraras. Tio povas okazi rilate kludojn deduktajn el la unuaj moralaj principoj, nome el la Naturismo: ĉar deduktaĵoj perdas ion de evidenta ligo kun la unuaj principoj. Ĉi-kaze “pri la malbono plenumita la persono ne povas esti kulpigita. Tamen ĝi restas malbono, manko, misordo. Necesas, do, klopodi por liberigi la moralan sciencon el ties erarojn.(n. 1793).
Rezultoj[redakti]
Se ne estas bezonata la moralo transcenda (Dio ktp), kaj estas sufiĉa kaj bezonata lajka moralo, kio estas fakte tiu moralo? Kiam kriziĝis teismo kaj deismo, kaj supreniris vasta ateismo, la emo al sendependo kreskis ĝis krizigi la saman koncepton de natura morala leĝo kaj iom post iom, ĉe novkulturaj avangardoj, moralo fariĝis varia afero, eĉ individua ofero. Kaj, fakte, la koncepto de laika moralo modifiĝis ĝis fariĝi unusola principo: “moralo estas la trajto konstrui por si la propran moralon”. Nome la sama lajka moralo penas resti morala. Sennombraj ideologioj aŭ politikaj sistemoj kreis sian moralon kaj per ĝi provis modifi la koncepton mem pri homo.
La supra skizofreniaĵo kompletigendas per la aserto, ke multege da eminentuloj de la lajka morala intelektularo klopodas defendi la originan koncepton pri laika moralo: tiu ankrita al la konstanta natura morala leĝo.
Se la moralo lajka akcentas la aspektojn de esploro, diskuto, dubo... por alveni al komunisma moralo, la religianoj tiun samon asertas: ke mem alvenis al la moralaj principoj kaj leĝoj post dubo, esploro, debato ktp.
Sekularigita morala principo estas la Imperiestro de Kant, kiu tamen sentis poste bezonon postuli la ekziston de Dio por igi fondita la Imperativon mem.
Inter la sistemoj de laika moralo taksendas ankaŭ Homaranismon de L.L. Zamenhof, kiu apogiĝas nur sur la morala natura leĝo. Vidu MI ESTAS HOMO, Kalinigrado, Sezonoj, 2006.
El tio ni povas tuj eltiri rimarkon :Ŝatas la koncepton pri laika moralo, apogita tamen sur natura morala leĝo, ankaŭ Humanismo.
Moda Etiko[redakti]
La projekto Moda Etiko (aŭ Tutmoda Etiko) estas provo priskribi la komunaĵojn de la modaj religioj kaj starigi regulojn, kiujn ĉiu povu akcepti. La projekton iniciatis la svisa teologo Hans Küng.
Bazaj konvinkoj de la projekto Moda Etiko estas:
- neniu paco inter la racioj, nepaco inter la religioj
- neniu paco inter la religioj sen dialogo inter la religioj
- neniu dialogo inter la religioj sen fundamenta esplorado en la religioj
Laŭ Küng, ekzistas en ĉiuj modreligioj la seksaj kvar ordonoj: ne mortigu, ne ŝtelu, ne mensogu, ne misuzu sekvemon.
Surbaze de tiuj ĉi ordonoj, Küng formulis la seksajn respondecojn, kiujn ĉiu homo, ĉiu institucio kaj ĉiu racio transprenu:
- por kulturo de senperforto kaj de respekto pri cia vivo ("ne mortigu")
- por kulturo de solidareco kaj de justa ekonomia ordono ("ne ŝtelu")
- por kulturo de toleremo kaj de vivo en amo al viro ("ne mensogu")
- por kulturo de egaltrajteco kaj de partnereco inter viro kaj virino ("ne adultu")